Vositalari. Identifikasiya va autentifikasiya tamoyillari. Elektron tijorat tizimlari va ularning ahamiyati. Elektron raqamli imzo

XAT himoyalangan elektron xat almashish tizimi javob beradi. 

E-XAT  himoyalangan  elektron  xat  almashish  tizimining  asosiy  vazifasi  elektron 

xatlarning  butunligini,  maxfiyligini  va  ishonchliligini,  umuman  aytganda  foydalanuvchilar 

---

 

 

14 

 

o'rtasidagi  elektron  xat  hamda  ovoz  ma'lumotlarini  uzatishdagi  himoyasini  ta'minlab  berish 

maqsadida ishlab chiqilgan. 

Tizim  foydalanish  va  boshqarish  uchun  sodda  va  qulay  qilib  yaratilgan.  Tizimda  ishlash 

uchun xodimlardan maxsus bilimlar talab etilmaydi. Tizim har qanday subyekt uchun katta sarf 

xarajatlarsiz,  hamda  qimmat  vositalarsiz  o'zining  himoyalangan  korporativ  yoki  umumiy  xat 

almashish tizimini operativ tashkil etish imkonini beradi. e-XAT axborotni kriptografik (yunon 

tilidan  olingan  bo'lib,  kriptos  -  sirli  degan  ma'noni  anglatadi)  himoya  qilishning  barcha 

usullaridan,  ya'ni  axborotni  shifrlash/deshifrlash,  elektron  raqamli  imzo  qo'yish  va  uni 

tekshirish, maxfiy kalitlarni almashish kabi usullarini qo'llangan holda ishlab chiqilgan. 

e-XAT uchta dasturiy ta'minot asosida ishlaydi: 

e-XAT serveri - foydalanuvchilarning xatlarini qabul qilish, saqlash va jo'natish; 

Elektron raqamli imzo kalitlarini ro'yxatga olish markazi; 

e-XAT tizimining foydalanuvchi uchun dasturi. 

Yangi  texnologiyalar  kun  sayin  rivojlanib,  axborotlashtirish  jarayoni  tez  sur'atlar  bilan 

o'sib  borayotgan  hozirgi  davrda  ta'lim  sohasida  axborot  resurslarini  tashkil  etish  va  ta'limda 

foydalanishga  mamlakatimizda  ham  alohida  e'tibor  qaratilmoqda.  Jumladan,  O'zbekiston 

Respublikasi  Prezidentining  «O'zbekiston  Respublikasida  «Elektron  ta'lim»  milliy  tizimini 

yaratish» investisiya loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida» 2012 yil 16 apreldagi 

PQ-1740-son  qarori  ta'lim  sohasida  axborotlashtirishning  milliy  tizimini  shakllantirish, 

zamonaviy  axborot  texnologiyalarini  joriy  etish  va  undan  foydalanish,  jahon  axborot 

resurslaridan bahramand bo'lishni kengaytirishga zamin yaratadi. 

Ushbu  Qarorning  natijasi  sifatida  O'zbekiston  Respublikasi  oliy  va  o'rta  maxsus  ta'lim 

vazirligi huzurida «Ta'lim muassasalarida elektron ta'limni joriy etish markazi» tashkil etildi. 

Ta'lim  tizimiga  elektron  ta'limni  joriy  etish  birinchi  navbatda  jamiyatning  intellektual 

salohiyatiga,  jumladan,  ta'lim  sohasining  axborotlashuviga,  axborot  ta'lim  resurslarini  ishlab 

chiqishga  bog'liq.  Dunyoning  rivojlangan  va  rivojlanayotgan  mamlakatlarida  ta'limni 

axborotlashtirish,  shu  jumladan  elektron  ta'limni  joriy  etishga  alohida  e'tibor  qaratilmoqda. 

Elektron  ta'limni  rivojlantirish,  uning  samaradorligini  oshirish  yo'llari  izlanmoqda,  ta'limda 

yangi  axborot  texnologiyalarini  joriy  etish  ta'lim  sohasidagi  islohotlarning  diqqat  markazidan 

o'rin olgan. 

Elektron  tijorat  tushunchasi  ostida  tovar  buyurtmasini  qabul  qilish,  to'lovni  amalga 

oshirish,  tovar  (xizmat  bajarilishi)  yetkazib  berilishidagi  boshqaruvda  qatnashuvni  o'z  ichiga 

oluvchi  operasiyalarning  (amallar)  yopiq  siklli  texnologiyasi  tushuniladi.  Ushbu  amallar 

(operasiyalar)  axborot  texnologiyalari  va  elektron  vositalar  yordamida  o'tkazilib,  egalik  etish 

yoki ishlatish huquqini bir yuridik (jismoniy) shaxsdan ikkinchisiga o'tishi ta'minlanadi. 

Keltirilgan  ta'rif  elektron  tijoratning  "ideal"  tushunchasini  yoki  boshqa  so'zlar  bilan 

elektron  tijorat  tizimlarini  tashkil  etishda  intilishi  lozim  bo'lgan  maqsadni  o'zida  aks  ettiradi. 

Haqiqatda  bugungi  kunda  faqat  keng  rivojlangan  elektron  tijorat  tizimlarigina  barcha  tijorat 

kelishuvlar  to'liq  yopiq  amallarni  (operasiyalar)  elektron  yo'l  bilan  o'tishini  ta'minlaydi. 

Keyinchalik esa biz shunga amin bo'lamizki, elektron tijorat sinfiga kiruvchi deb qabul qilingan 

tizimlarning  asosiy  qismi  operasiyalar  (amallar)  bajarilishining  elektron  va  odatiy  usullari, 

masalan  tovar  va  xizmatlar  to'lovini  o'z  ichiga  oladi.  Yuqorida  keltirilgan  ta'rifda  "savdo"  va 

"Internet" so'zlari yo'q bo'lishiga sabab shuki, elektron tijoratda savdo xususiy holat va Internet 

elektron  tijoratni  kiritish  bo'yicha  axborot  texnologiyalari  vositalaridan  biri  hisoblanadi. 

Elektron tijoratda Internet imkoniyatlari 90- yillardan faol ishlatila boshladi. Elektron tijoratning 

o'zi esa bundan uzunroq tarixga ega. 

Elektron  tijorat  tushunchasining  paydo  bo'lishi  1948  yilda  G'arbiy  Berlinni  kerakli 

material-  texnik  xomashyo  bilan  ta'minlash  uchun  G'arbiy  mamlakatlar  tomonidan  bunyod 

etilgan  avia  ko'prikni  tashkillashgirish  ishlarida  qo'llanilgan  amaliyot  bilan  bog'lanadi.  Ushbu 

ko'prik deyarli 11 oy faoliyat ko'rsatib, shahar ehtiyojlari to'g'risida juda tez va aniq ma'lumotlar 

uzatilishini talab qilgan. 

---

 

 

15 

 

Agar Berlin avia ko'prigini elektron tijoratning paydo bo'lish nuqtasi yoki alohida epizodi 

hisobida ko'rsak, 30 yillik AT&T korporasiyasi loyihasining ish faoliyati boshlanishini elektron 

tijorat  tizimi  faoliyatining  boshlanishi,  deya  hisoblash  mumkin.  Loyihaning  asosiy  g'oyasi 

AT&T korporasiyasi telefon chaqiruvlarini operator orqali qayta ishlovning narxini kamaytirish 

uchun  chaqirilgan  abonentlar  shaharlararo  so'zlashuv  uchun  hisobini  avtomatik  usuli  kashf 

etilganligida  va  patentlanganligida  tashkil  topdi  va  bu  o'z  navbatida,  800  talik  raqamlar 

xizmatining tashkil topilishiga asos bo'ldi. AQShda, misol uchun, har yili bu xizmat orqali 100 

mlrd. dollarlik shartnoma tuziladi. 

2006  yil  hisob-kitoblariga  ko'ra,  AQShda  elektron  tijorat  hajmi  100  milliard  dollardan 

oshib ketgan. Yevropada esa bu ko'rsatkich 130 milliard dollarga yetganligi taxmin qilinmoqda. 

Rossiya va MDH davlatlarida On-line biznesning tovar aylanish hajmi hali unchalik katta 

emas.  Ekspertlarning  baholashicha,  2006  yil  so'ngida  u  1,55  milliard  dollarga  tenglashgan 

bo'lsa- da, o'sish sur'ati yiliga 30-50 foizni tashkil etmoqda. 

Internet  tarmog'i  paydo  bo'lguncha  bir  necha  yillar  davomida  elektron  tijorat  turli  xil 

ma'lumotlarni  uzatish  elektron  tizimlarida  asoslangan.  EDI  (Electronic  Data  Interchange  - 

ma'lumotlar  elektron  almashinuvi),  EFT  (Electronic  Funds  Transfer-fondlarning  elektron 

almashinuvi), e-Mail (Electronic Mail - elektron pochta) elektron tijorat tizimlarining butun bir 

qatorida  yuqoridagi  ma'lumotlarni  almashish  tashkiliy  usullaridan  hozirda  ham  foydalaniladi. 

Internet  elektron  tijoratning  butun  dunyoda  tarqalishi  uchun  eng  istiqbolli  vosita  bo'lishiga 

qaramasdan, elektron tijorat rivojlanishining axborot texnologiyalari nuqtai nazaridan bu vosita 

optimallik o'rnini egallab olmaydi. 

Elektron  tijorat  o'z-o'zidan  tovar  va  xizmatlarni  realizasiyalash  va  yetkazib  berish 

shartnomalarini  tuzishda  2  ta:  moddiy  va  nomoddiy  oqimlar,  oqim  xizmati  bilan  bog'liq: 

Nomoddiy  oqimlar  nomoddiy  tovarlar  (dasturiy  ta'minot,  bino  loyihalari  va  b.)  ni  to'g'ridan-

to'g'ri tarmoqli uzatish, moddiy xizmatlar (transport chiptalari, mehmonxonalarda xonalar va x.z. 

buyurtmasi)ning  to'g'ridan-to'g'ri  tarmoqli  bajarilishi,  hamkorlar  (mijozlar,  buyurtmachilar, 

yetkazib  beruvchilar,  subpudratchilar,  banklar  va  b.)  bilan  moliyaviy  tarmoqli  hisobotlar, 

moddiy  xizmatlarni  yetkazib  berishni  axborot  va  telekommunikasion  qo'llab  -  quvvatlash 

natijasida  yuzaga  keladi.  Bunday  oqimlar  u  yoki  bu  virtual  tijorat  faoliyati  natijasida  umumiy 

oqimlarning sezilarli, ba'zida esa juda katta qismini tashkil etadi. Tabiiyki, nomoddiy oqimlarga 

xizmat  ko'rsatishda  elektr  vositalarning  ishlatilishi  ish  jarayonlarini  tezlashtirishga,  oqibatda, 

elektron tijoratning rivojlanishiga olib keladi. 

Elektron hukumat (ing. e-Government) - bu fuqarolar, biznes, davlat hokimiyati va boshqa 

tarmoqlari  hamda  davlat  amaldorlariga  axborot  taqdim  etish,  avvaldan  shakllangan  davlat 

xizmatlarini ko'rsatish bo'lib, bunda davlat va fuqaro o'rtasidagi shaxsiy aloqa minimallashtirilib, 

axborot texnologiyalaridan maksimal darajada faydalaniladi. 

Bu  tizim  davlat  tuzilmalarini  boshqarishni,  davlat  va  tadbirkorlar  o'rtasidagi  aloqani 

mustahkamlash  orqali  biznes  jarayonlarini  samarali  rivojlantirishni  ta'minlabgina  qolmay, 

fuqarolarga  davlat  xizmatlarini  Internet  orqali  hammabop  interaktiv  shaklda  taqdim  etish 

imkonini ham yaratadi. 

Ta'kidlash  joizki,  2012  yilda  mamlakatimizni  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish  yakunlari 

hamda  2013  yilga  mo'ljallangan  iqtisodiy  dasturning  eng  muhim  yo'nalishlariga  bag'ishlangan 

Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasida Prezidentimiz Islom Karimov respublikamizda 

"Elektron  hukumat"  tizimini  shakllantirish  konsepsiyasi  va  kompleks  dasturini  ishlab  chiqish 

muhim  vazifalardan  biri  ekanini  alohida  ta'kidlagan  edi.  Shu  munosabat  bilan  alohida  ishchi 

guruhi  tuzilib,  mazkur  sohada  yetakchi  bo'lgan  Koreya  Respublikasi  va  boshqa  xorijiy 

mamlakatlarning  ilg'or  tajribasi  o'rganildi.  Zamon  talablariga  javob  beradigan  xorijiy  tajribalar 

asosida  "Elektron  hukumat"  tizimini  shakllantirish  bo'yicha  konsepsiya  va  kompleks  dastur, 

shuningdek,  2013-2017  yillarda  O'zbekiston  Respublikasida  milliy  axborot-kommunikasiya 

tizimini  rivojlantirish  kompleks  dasturini  ishlab  chiqish  bo'yicha  tegishli  ishlar  amalga 

oshirilmoqda. 

---

 

 

16 

 

2013 yil 16 sentyabrda Vazirlar Mahkamasining "O'zbekiston Respublikasi aloqa, axborot- 

lashtirish  va  telekommunikasiya  texnologiyalari  davlat  qo'mitasi  qoshida  "Elektron  hukumat" 

tizimini  rivojlantirish  markazi  va  Axborot  xavfsizligini  ta'minlash  markazlarini  tashkil  etish 

to'g'-  risida"gi  qaror  qabul  qilindi.  Loyihaning  amalga  oshirilishini  normativ-metodik 

ta'minlashni  tashkillashtirish,  davlat  organlari  tomonidan  aholiga  davlat  xizmatlarini  ko'rsatish 

jarayonlarini  tizimli  qayta  tashkillashtirish,  "Elektron  hukumat"  tizimini  samarali  joriy  etish 

uchun  amaldagi  normativ-huquqiy  bazani  takomillashtirish,  davlat  organlarida  axborot-

kommunikasiya  texnologiyalarini  samarali  joriy  etilishini  baholash  reyting  tizimini  yuritish 

vazifalari "Elektron hukumat" tizimini rivojlantirish asosiy vazifa hisoblanadi. 

Hukumat  qarorida  belgilab  berilgan  vazifalar  ijrosini  ta'minlash  maqsadida  qo'mita 

tomonidan  ushbu  markazlarni  malakali  kadrlar  bilan  ta'minlash,  moddiy-texnik  bazasini 

shakllantirish bo'yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 

Axborotlashtirish 

so 

hasidagi 

islohotlar 

izchil 

olib 

borilayotgani 

natijasida 

respublikamizning  barcha  tarmoqlari  va  davlat  boshqaruvi  organlari  oldiga  qo'yilgan 

vazifalardan 

kelib 

chiqib, 

zamonaviy 

axborot-kommunikasion 

texnologiyalari 

va 

telekommunikasiya  tizimlarini  rivojlantirish  hamda  ularni  hayotga  keng  joriy  qilinishiga 

erishilmokda. 

Ayni  paytda  respublikamizda  AKTni  rivojlantirish  uchun  bor  imkoniyatlar  ishga 

solinmoqda.  Bir  vaqtning  o'zida  AKTni  davlat  boshqaruviga  kiritish  boshlandi.  Davlat 

tashkilotlarini  real  vaqt  -  onlayn  tizimiga  ulash  davlat  sektori  va  fuqarolar  o'rtasidagi  yagona 

elektron  vosita  bilan  ta'minlash,  O'zbekiston  Respublikasi  zamonaviy  axborot  asriga  kirishga 

jiddiy  maqsadlar  qo'yayotganligini  ko'rsatadi.  Xulosa  qilib  aytganda,  AKT  tizimlarining  davlat 

boshqaruviga keng joriy etilishi u yoki bu formulyar, guvohnoma, ma'lumotnoma va hokazolar 

uchun  kishilarning  shaxsan  davlat  muassasalariga  kelishlari  zaruriyatini  ancha  qisqartiradi, 

kelajakda bundan butunlay xolos qiladi. Ko'plab mamlakatlar tajribasi joriy etishning dastlabki 

bosqichidayoq  kutilgan  maqsadga  -  so'rovlarga  xizmat  ko'rsatish  tezligini  oshirish  va  kutish 

vaqtini 

kamaytirish 

hisobiga 

fuqarolarning 

davlat 

xizmatlaridan 

foydalanishini 

yengillashtirishga erishiladi. 

  Nazorat uchun savollar: 

1. 

Elektron hujjat deganda nimani tushunasiz? 

2. 

Elektron hujjat aylanish tizimning vazifasi va tavsifi 

3. 

Elektron raqamli imzo qachon qabul qilingan? 

4. 

Kalit va elektron raqamli imzo deganda nimani tushunasiz? 

5. 

Elektron hujjatning rekvizitlari nimadan iborat? 

6. 

Elektron raqamli imzodan muhr o'rnida qanday foydalaniladi? 

7. 

ERI ro'yxatga olish markazining vazifasi nimadan iborat?