Voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarni rivojlantirish masalasi

II BOB. YOSH VOLEYBOLCHILARNING SAKROVCHANLIGINI OSHIRISHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH
2.1. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning o’rni va rivojlantirish masalalari
Voleybolchilarda qo’llaniladigan mashqlar o’z-o’zidan asta-se­kin egiluvchanlikni shakllantirib boradi. Lekin, buni o’zi ushbu sifati to’laqonli rivojlantirish imkoniyatini bermaydi. Bu si­fatni samarali takomillashtirish uchun mushak, pay, bo’g’imlarni quyidagi mashqlar yordamida rivojlantirish zarur: oldinga maksi­mal egilish, orqaga egilish, most xolatida turish va shu mashqlarini sheriklar qarshiligida hamda og’irliklar bilan bajarish.
F.A.Kerimov (2001) uzoq yillar davomida turli yoshdagi va ma­lakaga ega kurashchilar ustida tadqiqotlar o’tkazish natijasida jismoniy sifatlarning texnik mahoratga va musobaqa (olishuv) ja­rayoniga to’g’ridan to’g’ri aloqador ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, jismoniy sifatlar qanchalik yuqori darajada shakllangan bo’lsa, sport mahorati shunchalik mukammal o’sib boradi.
Yuqorida qayd etilgan ilmiy adabiyotlarning tahliliy sharhi tanlangan mavzuning qanchalik dolzarb ekanligidan dalolat berib turibdi. Darhaqiqat, jismoniy tayyorgarlik malakali voleybolchilarni tayyorlashda eng muhim poydevor sifatida sport mahoratini samarali shakllanishida beqiyos omil bo’lib hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda ilmiy ma’lumotlarning tahliliga ko’ra har qanday jismoniy tayyorgarlik jarayoni ham jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishiga olib kelavermaydi va texnik-taktik mahoratni shakllanishiga ijobiy ta’sir eta olmasligi mumkin. Aksincha, aksariyat hollarda sport mahoratiga salbiy ta’sir etishi ham ehtimoldan holi emas.
Binobarin, o’quv-trenirovka jarayonida jismoniy tayyorgarlik mashqlarini qo’llash hap bir sportchining yoshi, sport turining xususiyati va sportchining malakasi hamda nasliy imkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo etadi. Shuning uchun malakali sportchilarni tayyorlash masalasi sport trenirovkasi jarayonida muayyan maqsadga yo’naltirilgan jismoniy majmuasidan iborat bo’lishiga undaydi.
Malakali sportchilarni tayyorlashda maqcadga muvofiq rejalashtirilgan jismoniy tayyorgarlik texnik – taktik mahoratni shakllantirishda va musobaqa davomida yuksak natijaga erishishda nihoyatda muhim omillardan biridir. Lekin, sport amaliyotida hap doim ham rejalashtirilgan jismoniy mashqlar muvofiq hapakat sifatlarini rivojlantirishda kutilgan natijani bermaslik holatlari tez-tez uchrab turadi. Buning asosiy sabablaridan biri mashg’ylotlarda qo’llanilgan. U yoki bu jismoniy mashqlarning hajmi va shiddati hamda ushbu ko’rsatkichlarni shyg’yllanuvchilar organizmiga ta’sir etish darajasi (organizmni nagruzkaga bo’lgan aks javobi-reaksiyasi) obyektiv ravishda baholanmasligidadir. Shuning uchun ham o’quv-trenirovka jarayonida qo’llanilayotgan jismoniy nagruzka (jismoniy mashqlar) ning shyg’yllanuvchilar organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiqligi e’tiborga olinishi shu nagruzkani maqsadga muvofiqligi rejalashtirish imkoniyatini yaratadi.
Maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish masalalari ko’pgina tadqiqotchilar ishlarida va ilmiy adabiyotlarda o’z ifodasini topgan (N.A.Belyayev, 1975; E.A.Sergeyev, 1979; A.M.Naraliyev, 1987; Chan Suan Dong, 1987; Ye.V.Fomin, 1988; O.P.Topыshev, 1988; M.I.Popichev, 1992 va b).
Jumladan, A.M.Naraliyev (1987) vertikal sakrash misolida malakali voleybolchilarning tezkorlik-kuchlilik sifatini «zarbdor» uslubda rivojlantirish imkoniyati afzal ekanligini ko’rsatib o’tgan. Uning fikricha «portlovchi» kuchni rivojlantirishda ushbu uslubdan foydalanish yaxshi natija beradi, lekin bunday mashg’ulotlarni musobaqadan 10-12 hafta avval 3 martadan o’tkazib turish lozim bo’ladi.
Chan Suan Dong (1987) o’z tadqiqotlariga asoslangan holda shuni ma’lum qiladiki, voleybolchilarning o’yin samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar tayyorgarlik davrining bosqichlarida ikki omil bilan belgilanadi: tezkorlik-kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili (tezkorlik va tezkorlik chidamkorligi). 1 bosqichda ularning ulushi 83,3% ga teng. Bunda tezkorlik-kuchlilik tayyorgarligi 1 o’rinda tursa, tezkorlik tayyorgarligi 2 o’rinda turadi. 2 bosqichda 93,2% va 3 bosqichda 100%. Bu bosqichlarda tezkorlik va tezkorlik chidamliligi 1 o’rinda tursa, tezkorlik-kuchlilik tayyorgarligi 2 o’rinda bo’lishi kerak.
E.A.Sergeyev (1979) fikriga ko’ra, tayyorgarlikning dastlabki bosqichida tananing uzunligidan tashqari, sakrovchanlik va chaqqonlik sifatlari ko’rsatgichlari o’ta muhim xisoblanadi. Keyingi bosqichlarda esa tezkorlik, qo’l mushaklari kuchi va diqqatning turg’unligi ustivor ahamiyatga ega bo’ladi.
Voleybol elementlari bilan ko’shib o’tiladigan jismoniy tarbiya darsnii kichik sinf o’quvchilari jismoniy tayyorgarligiga ta’sir etish darajasini o’rganish natijasida Zuoza Aureliyus-Kazis Kazevich (1989) shunday hulosaga keldiki, aniq maqsadga yo’naltirilgan voleybol darslari nafaqat yosh o’quvchilarni tarbiyalashda samarali vosita bo’lib hisoblanadi, balki voleybol tugaragiga dastlabki tanlov asosida qabul qilish va ularning o’yin ixtisosligini bashorat yordamida belgilab olish imkonini beradi.
Sakrovchanlik sifatini rivojlantirishga qaratilgan yangicha uslubiyatni taklif qilgan M.I.Popichev (1992) bu uslubiyatni yosh voleybolchilarda sinab ko’rdi. U shu voleybolchi bolalarni tana bug’imlarining uzunligiga qarab 4 ta guruhga ajratdi:
1) qisqa boldirli va uzun son va gavdali bolalar;
2) uzun son va gavda qisqa boldirli bolalar;
3) uzun boldirli va qisqa son va bolalar;
4) kalta son va uzun gavdali hamda boldirli bolalar.
Aynan shu morfologik xususiyatlarni e’tiborga olgan holda har bir guruhdagi bolalarni o’ziga hos aksariyat sakrovchanlik mashqlari bilan shug’ullantirdi va ma’lum vaqt o’tganidan so’ng ushbu mashqlar samarasini tekshirib ko’rdi (1 jadval).
O’zoq yillar davomida malakali voleybolchilar sakrovchanligi sakrash chidamkorligining o’sishini kuzatib kelgan M.Boyirbekov (2003) ilmiy va amaliy ahamiyatga ega qator xulosalar qilishga muvaffaq bo’ldi. Jumladan, uning fikricha yuqori malakali voleybolchilar bir o’yin mobaynida zarba berish va to’siq qo’yish uchun 306 martadan 600 martagacha sakrar ekanlar. Ushbu malakalarni ijpo etish uchun eng ko’p marta sakrash 4 partiyaga to’g’ri keladi (142 marta). To’siq qo’yish uchun sakrash (122), zarba berish uchun sakrashdan ko’prok, qaytarilar ekan (113 marta). Kuzatuvlarga ko’ra bitta trenirovka mashg’uloti davomida bajariladigan sakrash soni, bitta musobaqada sakrash sonidan kam ekanligi aniqlangan.
Yuqorida qayd etilganidek o’yin davomida sakrash sifatini nafaqat soni, balki uni qanday balandlikda ijro etilayotganligi katta ahamiyatga egadir. Shuning uchun bu sifatni dastlabki bosqichidan boshlab, samarali mashqlar asosida shakllantirish zarur. Sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini oshirishda nafaqat maxsus maiщlar, balki turli moslama-trenajyorlardan ham foydalanish yaxshi natija beradi.
Masalan: Sakrash tumbasi sakrovchanlikni va sakrash chidamliligini rivojlantiradi. Tumba bo’limlardan iborat bo’lib, uni har hil balandlikka qo’yish mumkin. Asosan sakrovchanlikni oshirishda bajariladigan mashqlar quydagilardan borat. Bir oyoqda va ikki oyoqda depsinib sakrash; sakrab utish; yuoriga sakrash va xujumchi zarbasini bajarishdagi sakrashlar kiradi.
Sakrash espanderida mashq bajarish sakrovchanlikni rivojlantiradi. Bunda belga va polga amartizator boylanadi va osilib turgan to’pga qo’lni tekkizish uchun sakraladi. Mashqlarni nazorat qilishda shug’ullanuvchilarni jixozlardan to’g’ri foydalanishi va mashqlarni to’g’ri va aniq bajarishiga e’tibor berish kerak. Yuqorida keltirilgan mashqlarni bir maromda bajarish yosh voleybolchilarda muhim rol o’ynaydi. Buning uchun voleybolchi (sportchi) sakrash quvvatini va epchillik maxoratini doimiy bir xil maromda olib borishi maqsadga muvofiqdir. Yana shuni aytib o’tish joizki sportchi sakrash quvvatini va epchillik xarakatini aniq bir mo’ljalga olgan xolda to’pga o’sha kuch-quvvatini sarflamog’i kerak. Voleybolchi o’z zonasiga javob bergan holda xujum zarbasini yoki to’pni uzatib berishni, to’siq qo’yishda boshqa sheriklariga xalaqit qilmagan holda sakrashni aniq bajarishi kerak. Yosh voleybolchilarda sakrovchanlikni oshirishda maktabdan tashqari va maktab sharoitlarida har hil harakatli va xalq o’yinlaridan foydalanish bilan, ham sakrovchanlikni oshirish. Sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi o’yin mobaynida zarur rol o’ynabgina qolmay, texnik usullarni chaqqonlik bilan bajarish va o’yin davomida voleybolchini joy o’zgartirishi rivojlanishini yaqindan ta’minlaydi. O’yin ketayotgan bir jarayonda favqulotda har hil xarakatga soluvchi vaziyatlar bo’lib qoladiki, bu vaziyatlar o’yinchini to’siq qo’yishida va zarba berishida tez va aniq fikirlashini talab qiladi.
Quyida sport bilan endi shug’ullanishni boshlagan 10-12 yoshli o’g’il va qiz bolalarda joydan turib va yugurib kelib gorizontal sakrashni dastlabki hamda 6 oylik mashg’ulotlardan so’ngi ko’rsatgichlarini havola etilgan.
Demak shundan xulosa qilish mumkinki yosh sportchilarda uzluksiz mashg’ulotlar o’tkazish ularni sakrash, kuch hamda tezkorlik qobiyaliyatlarini oshirishda katta rol o’ynaydi.
Ko’pgina adabiyotlarda bu sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar majmuasi aniq taqdim etilgan (Jeleznyak Yu.D., 1970; Ivoylov A.V., 1974, 1985; Jelez­nyak Yu.D., Slupskiy L.N., 1989). Ammo bu sifatlarni turli yoshdagi voleybolchilarda rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar majmuasi adabiyotlarda aniq tavsiya sifa­tida taqdim etilmagan. Turli maqsad sari ijro etiladigan sakrash sifatini rivojlantirish an’anaviy mashqlar yorda­mida amalga oshirilishi ma’lum bo’ldi. Biroq sakrashga oid mashqlarni murakkablashtirilgan sharoitlarda qo’llash masa­lasiga yetarli darajada ahamiyat berilmas ekan. Sakrash mashqlarini aylanma tezlanishlar ta’sirida ijro etishga zid ma’lumotlar esa adabiyotlarda deyarli mavjud emas. Binobarin, tanlab olingan mavzu dolzarb bo’lib, tadqiqot asosida amalga oshirilishini taqazo etadi. Ta’kidlash joizki, sakrovchanlik va sakrab to’p uzatish qobiliyatini shakllantirishni dast­labki o’rgatish bosqichidan boshlash, ya’ni 11-12 yoshli bola­larda shu qobliyatlarni maqsadga muvofiq shakllantirish yaxshi natija berishi, shu bolalarda sport mahoratini sama­rali oshirishga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Chunki, shu yoshda sakrab ijro etiladigan malakalarni sakramagan holatda mashq qilish mo’ljallangan natijani bermaydi. Boshqacha qilib aytganda, bir malakaga o’rgatib, shu malakani boshqacha usulda bajarishga qaytadan o’rgatish juda mushkul jarayon. Shuning uchun sakrab to’p kiritish, uzatish, qabul qilish, zarba berish, tusiq qo’yish malakalarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlash darkor.
Shunday ekan, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirish dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab amalga oshirilishi shu sifatlarni bir maromda progressiv rivojlantirish imkoniyatini yaratadi.
Ma’lumki, sakrovchanlik sifatining darajasining darajasi portlovchan kuch (yoki tezkor kuch) darajasiga bog’liq bo’ladi. Demak yosh voleybolchilarda portlovchan kuchni muhim deb bilsak, shu sifatni qachondan boshlab rivojlantirish kerak va qanday mashqlar yoki bu boradagi qanday tajribalardan foydalanish lozim degan savollarga javob topish zarur bo’ladi.