Vol. 32 (2023): Miasto Przyszłości [phone]

Vol. 32 (2023): 
Miasto Przyszłości [phone] .
 
263 
Miasto Przyszłości 
Kielce 2023 
grammatik birliklarning semantik va funksional xususiyatlari, ular o„rtasidagi aloqa va munosabatlarni 
belgilovchi qoida-qonuniyatlar kiradi. Adabiy til taraqqiyoti, birinchi navbatda, ana shularga tayanadi. 
2.
Ekstralingvistik (nolisoniy) omillar. Bularga tildan tashqari mavjud bo„lgan faktorlar kiradi: 
ijtimoiy tuzum formalari, tarixiy jarayonlar, xalqlar va millatlar o„rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, madaniy 
va ma‟rifiy aloqalar, ilm-fan rivoji, ishlab chiqarish va texnika taraqqiyoti, ijtimoiy tafakkur, inson 
ruhiyati, his-tuyg„ulari, til va yozuvga oid qonun va farmonlar shular jumlasidandir.
5
Ekologik lingvistika jahon tilshunosligida yetarli darajada ishlab chiqilgan o„z mexanizmiga ega. Olim 
A.Fill bu sohada qo„llanuvchi asosiy terminologik birliklarning quyidagi differentsiatsiyasini taklif 
qilgan:
6
1)
ekolingvistika (ekolinguistik – ecolinguistics) lingvistika va ekologiyani birlashtiruvchi ilmiy bilim 
sohalari uchun umumiy termin hisoblanadi; 
2)
til, tillar ekologiyasi (ekologie der Sprache(n) – ecology of language(s) til nisbati, o„zaro ta‟siri va 
o„zaro xarakati (tilni saqlab qolish va uning ko„p xilligini saqlash)ni o„rganadi; 
3)
ekologik lingvistika (ekologische linguisik – ecological linguistics) tomonidan tilga ekologik 
terminlar va ekologiya tamoyillari (masalan, ekotizm tushunchasi) ekstrapolyatsiya qilinadi; 
4)
lingvistik (til) ekologiya (sprachekologie – language ecology, linguistic ecology) tomonidan til va 
“ekologik” masalalarning o„zaro aloqasi va bir biriga bog„liqligi tadqiq etiladi. 
Jamiyat a‟zolari o„rtasida nutqni buzuvchi ayrim hodisalar bugungi kunda tez ommalashmoqda. 
Kishilar nutqida bu kabi “parazit”, varvar, vulgar, jargo hamda agnonimlarning haddan ziyod ko„p 
qo„llanishi, til sofligining buzilishiga olib kelmoqda. Til me‟yorlarining buzilishiga jiddiy e‟tibor 
qaratilmaslik, shu tilning ham yo„q bo„lishiga indamay qarab turishdek bir gap. Ayniqsa, yoshlar 
nutqida qo„llanuvchi til ekologiyasi sofligini buzuvchi so„zlarning ko„payishi, jamiyat hayotining 
aynan shu kabi so„zlar bilan to„ldirilishi, nafaqat o„zbek tili, balki, dunyo tillari uchun ham dolzarb va 
ahamiyatlidir. Shu sababli ham bugungi kunda ekolingvistika tez sur‟atlarda rivojlanmoqda. Dunyo 
tilshunosligida hozirga qadar o„rganilgan til ekologiyasining makroekolingvistika yo„nalishida 
glottonaziya, til genotsidi, destruksiya kabi masalalari jiddiy tadqiq etilganini ko„rishimiz mumkin. 
Biroq, hali til ekologiyasi bilan bog„liq yechimini kutayotgan muammolarni atroflicha o„rganish, 
lingvoekologiya haqida yangicha qarashlarni takomillashtirish davr talabi bo„lib kelmoqda.
Jahon tillari bilan bir qatorda o„zbek tili o„z ichki imkoniyatlarini yanada kengroq tahlil etish, milliy 
tilni asrash, tildagi “parazit” so„zlar sonini kamaytirish, tillar chatishuvini oldini olish, tilning sofligiga 
putur yetkazuvchi elementlardan tilni tozalash, ona tilimizning tabiiyligini saqlash hamda kelajak 
avlodga asl holida yetkazib berish har bir o„zbek tilshunos tadqiqotchilarining vazifasidir. O„zbek tili 
tabiatidan kelib chiqqan holda, tildagi milliy va ijtimoiy, shuningdek, til soflik me‟yorlari doirasida 
aniqlik va to„g„rilik prinsiplarini o„rganish ham o„z tadqiqini kutayotgan mavzulardandir. O„zbek 
tilshunosligida ekolingvistika tadqiqotining amaliy ahamiyatidan biri shuki, o„zbek tili komunikantlari 
o„rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tadqiq etishda, til elementlariga, folklor namunalariga, dialektik 
birliklarga, xalqona iboralarga ham tayangan holda tilimizdagi me‟yorni saqlashga intilishdir.