«vismut-surma telluridlari asosidagi yarimo’tkazgichli plyonkalarning tenzorezistiv xususiyatlarini tadqiq etish»

Dissertatsiya mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).
А^VB^VI guruhining yarimo'tkazgichli birikmalari, shu jumladan vismut xalkogenidlari, o'rganish darajasi jihatidan allaqachon "klassik yarimo'tkazgichlar"- germaniy va kremniyga yaqinlashmoqdalar. Bu, ayniqsa, Bi-Sb-Te qattiq eritmasining ba'zi kompozitsiyalari uchun to'g'ri keladi. Q.S. Abdurashidov, B.A. Hobilov, M.Q. Nazarova “Qurilishda metrologiya standartlashtirish va sifat nazorati” kitobida tenzometrlar haqida umumiy tushinchalar mavjud ekan unda tadqiq etilgan ishlarda tenzometrlar turlari va tenzometrlarning ishlash prinsiplari, hamda yarimo’tkazgichli plyonkalardan yasalgan tenzometrlaning afzallik tomonlari haqida tadqiq etilgan.
Voronin Andrey Igorevich “Физические основы получения анизотропных твердых растворов халькогенидов висмута и сурьмы модифицированным методом Бриджмена и формирования термоэлементов на их основе” nomli tadqiqot ishida Vismut –surma telluridlarning xalkogenit tuzilishi haqidari ma’lumotlar keltirilgan.
Suslov Anton Vladimirovich “Гальваномагнитные свойства тонких пленок
системы висмут-сурьма на подложках с различным температурным расширением” nomli tadqiqot ishida vismut –surma yarimo’tkazgichlaridan tayyorlangan yupqa plyonkalarning deformatsiya xususiyatlari to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.
Grabov. M. B “Физика полуметаллов и низкоразмерных структур на их
основе” nomli tadqiqot ishlarida yupqa plyonkalarning fizik hususiyatlari to’g’risida ma’lumotlaridan foydalandim.
Ushbu birikmalarning xususiyatlarini tavsiflashga bag'ishlangan keng ko'lamli monografiyalar mavjud [3]. Ushbu ishda tadqiqotimizning asosiy ob'ekti bo'lgan vismut xalkogenidlari, birinchi navbatda (Bi_2-xSb_x)Te₃, tavsifiga alohida e'tibor berildi.
B.M. Goltsman, V.A.Kudinov.,I.A.Smirnovlarning “Полупроводниковые термоэлетрические материалы на основе Bi₂ Te₃” va N.X.Abrikosov, V.F. Bankina, L.V. Poretskayalarning «Полупроводниковые халькогениды и сплавы на их основе” nomli ishlarida uchlik qotishma, uni tashkil etuvchi ikkilik birikmalar singari, rоmboedrik kristallografik tuzilishga ega va tipli fazoviy guruhiga mansub ekanligi ko'rsatilgan. Kristall panjara to'qqiz qavatli xalkogen atomlariga asoslangan bo'lib, oktaedral bo'shliqlarning uchdan ikki qismini surma yoki vismut atomlari egallaydi. [4-5].
Abrikosov, V.F. Bankina LA Kolomoetslarning «Отклонение твердого раствора от стехиометрического разреза Bi₂Te₃-Sb₂ Te₃ в области состава Bi_0.5Sb_1.5Te₃” vismut-surma telluridi Вi₂Те₃ nafaqat Sb₂Те_3, bilan, balki Вi₂Sе₃ bilan ham izomorfli qattiq eritma ekanligini va romboedrik kristallografik tuzilishga ega ekanligini ko’rsatdi [4-6]. Yarimo‘tkazgich Kristallardagi pezorezistivlik hodisasi birinchi marta K.S.Smit tomonidan kashf etilgan bo‘lib, u Ge va Si kristallaridagi pezoqarshilikning ba’zi bir umumiy qonuniyatlarini eksperimental tarzda o‘rnatgan. Bu qonuniyatlarni faqat kristallar energetik zonalarining "ko‘p zonali" modeli va K.Xerring tomonidan rivojlantirilgan zaryad tashuvchilarning "oqib o‘tish effekti" asosida tushuntirish mumkin bo‘ldi. Keyinchalik pezoqarshilik effekti xorijiy olimlar, jumladan, G.E. Pikus, G.L. Bir, F.J. Morin, S.Rabia, B.YA.Moyjes, Y.V.Ilisavskiylar tomonidan nazariy jihatdan ko‘rib chiqilgan. O‘zbek fiziklari E.A.Abdullaev va N.X.YUldashev, K. M.Doshchanov va S.X.SHamirzaev, SH.B.Atakulov va G.Gulyamov ishlarida bo‘ylama elektr o‘tkazuvchanlikning bir o‘lchovli potensial to‘siq mexanizmiga asoslangan polikristall plyonkalardagi tenzorezistiv effektning fenomenologik nazariyasi ma’lum darajada ishlab chiqilgan. yarimo’tkazgichlar va yarimo’tkazgichli qurilmalar fizikasining rivojlanishiga O’zbekistonning olimlari katta xissa qo’shganlar. Sh.B. Atakulov, E.M. Diasamidzeva boshqalarning ishida kislorodni ionli legirlash bilan Вi_2-хSb_хТе₃ plyonkalarini n-tipga o'tkazish mumkinligini ko’rsatishgan. B.A. Atakulov, Abdullaev E.A., Afuzov A.Ya. va boshqalar ularning "Bir hil bo'lmagan yarimo'tkazgichlardagi deformatsion effektlar" ishlarida termovakuum texnologiyasidan foydalanilganda zaryadning sezilarli bug'lanishi bug'langan moddaning bosimi vakuum kamerasidagi qoldiq bosimdan bir necha daraja yuqori bo'lganda boshlanadi.
Masalan, Sillivan C.L., Zehe M.J., Carlson K.D. ishlarida ko'rib chiqilayotgan aralashmaning bir qismi bo'lgan Sb₂Те₃ ustidagi tellurning bug' bosimi 880 K xaroratda mos ravishda Sb4, SbTe va Sb2Te3 bug' bosimidan 750, 18 va 60 baravar yuqori ekanligi ko'rsatildi [7].
[7] mualliflari texnologik jarayon boshlangandan so'ng turli vaqt oralig'ida Вi_2-хSb_хТе₃ning bug'lanishi natijasida olingan plyonkalardagi tellur tarkibini o'rganishdi. Kondensatlarning tellur bilan boyitilishini [8,9] mualliflari ham kuzatgan. Amorf asoslarda plyonkalarning tuzilishi haqidagi ba'zi ma'lumotlar [10,11,12] ishlarda bayon etilgan.