|
2. O‘rta Osiyo mutafakkir olimlari kasbiy ta’lim haqida.
Unda: «tarbiya hayotining eng muhim tirgagi, tayanchi bo'lib hisoblar.ishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash lozimki, u avval yaxshi o'qishni, kevin esa, yozishni o'rganish bilan eng yuksak pog'onaga ko'tarilsin» deyiigan. Imom al-Buxoriyning tarbiya haqidagi qarashlarida jahoiat kishiga o'lim keltiruvchi fojia sifatida qoralanadi.
U odamlarni to 'g 'ri so'zlibo'lishga. va'daga vafo qilishga da'vat etib. munofiq kishining uchta belgisini ko'rsatadi. ular volg’on gapirish, va'daga vafo qilmaslik va omonatga xiyonat qilishdan iboratligini aytgan Imom al-Buxoriyning ta’lim-tarbiya xususidagi ta’limotida axloqiy qarashlar muhim o'rin tutadi. Yoshlarimizni tarbiyalash ularga kasb-hunar o'rgatish uchun birinchi galda, sharq mutafakkirlarining duru-gavhariga teng ma'naviy meroslari misol bo'la oladi.
Abu Nasr Farobiy, Ahmad Yassaviy, Baxouddin Naqshbandiy. Imom al-Buxoriy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, al-Xorazmiy. al-Farg'oniy, Firdavsiy, Amir Temur, Navoiy va Bobur singari jahonga taniqli va shular singari boshqa aql egalarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy ta’limotlariga tayanib ish ko'rilsa. tarbiya ta’sirchanligi yanada mukammallik kasb etadi.
O'rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Farobiy nomi bilan bog'liq bo'lib, uning inson kamoloti haqidagi ta’limoti ta’lim-tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur yunon faylasufi Aristotel keyin Sharqda o ‘z bilimi. fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan yirik mutafakkir Farobiyni «muallim us-soniy» («ikkinchi muallim») deb atavdilar.
Farobiy o'z asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, o'qituvchi kasb-hunari, unda nimalarga e ’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya berish usullari haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt va saodatga erishuv to'g'risida», «limning kelib chiqishi», «Aql m a ’nolari to'g'risida» kabi asarlarida kasb-hunar qilish asosida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o'z ifodasini topgan.
Sharqda mashhur bo'lgan allomalardan biri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino bolalarni maktabda o'qitish va ularga kasb-hunar berish zarurligini qayd etar ekan, ta’lim-tarbiyada quyidagi tamoyillarga rioya qilish zarurligini ta’kidlaydi.
-yo shlarga ta’lim berishda birdanigakitobgaband qilib qo'ymaslik;
- ta’limda yengildan og'irga borish orqali bilim berish;
- olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo'lishi;
-ja m o a bo'lib maktabda o'qishga e'tibor berish;
- bilim berishda bolalarning bilimga moyilligi, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;
- o'qishni jismoniy mashqlar bilan qo'shib olib borish.
Abu Abdulloh al-Xorazmiyning pedagogik qarashlari
Buyuk olim, al-jabr fanining otasi Abu Abdulloh Muhammad Ibn YUsuf alXorazmiy 783 yilda Xorazmning Zamaxshar shahrida tug’ilgan. Uning yoshligi va
ilm olishi asosan Zamaxshar va Qiyot shaharlarida o’tgan. Xorazmiy Abu Bakr ar Roziydan tabobat va kimyo, Abu Nasr Forobiydan falsafa, Abbos ibn Muhammad
Ibn Kasir al-Farg’oniydan ilmi nujum, geografiya, riyoziyot va boshqa fanlarni
o’rgangan. U Xurosonda yashab vazir Abdul Xasan al-Utbiy huzurida kotib bo’lib xizmat qilgan. O’sha davr olim ijodining cho’qqisi edi.
Xorazmiyning falsafiy dunyoqarashi o’sha davrda keng tarqal-gan qadimgi Yunon falsafa va madaniyatiga mansub edi. Undan dunyoga munosabatning shakllanishida sharq faylasuflari Yoqub ibn Ishoq, al-Kindiy, Forobiy va Roziyning ta’siri kuchli bo’lgan.
Xorazmiy “Al-jabr va al muqobala” (“Tenglamalar va qarshi -lantirish”),
“Hisob al-hind” (“Hind hisobi”), “Kitob surat al-arz” (“Er surati haqida kitob”),
“Kitob at-tarix” (“Tarix kitobi”), “Kitob al-amal bir usturlabat” (“Usturlob –
YUlduzlar-ning harakatini kuzatish”) nomli asarlar yaratgan.
Xorazmiy o’zining falsafiy-ma’rifiy qarashlarini “Mufotihal ulum” (“Ilmlarning kalitlari”) nomli asarida bayon etgan. Ana shu asarni akademik I.YU.Krachkovskiy “o’sha davr bilimlarining barcha sohal arini o’z ichiga oluvchi izohli termino-logik lug’at bo’lib, o’z mohiyatiga ko’ra juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega” deb ta’riflagan.
G.Sarbon mazkur asarni o’rta asrlardagi fanlarni va mada-niyatni o’rganish uchun asosiy manbalardan biri deb hisoblangan. Xorazmiy o’zining “Al-jabr val muqobala” nomli asari bilan matematika faniga asos soldi. SHu bilan birga u “Astrono-miya jadvallai”, “Quyosh soatlari to’g’risida” kabi risolalar ham yozgan. Xorazmiyning ta’lim borasidagi fikrlari har bir fan-ning qonun-qoidalarini va ularni o’qitish yo’llarini asoslagani bilan muhimdir. Bu haqda olimning o’zi shunday deb yozgan: “Men arifmetikaning sodda va murakkab masalalarini o’z ichiga olgan “Al-jabr val muqobala” kitobini yozdim. Chunki vasiyatnoma yozish, huquq ishlari, savdo-sotiq, ariq qazish, geometrik hisoblashlar uchun juda zarur deb hisobladim”.
Xorazmiyning yirik asari “Kitob al-Muxtasar”. Bu asar uch bo’limdan iboratdir.
1-bo’lim – algebra masalalariga bag’ishlanadi.
2-bo’lim – geometriya o’rganishga doir masalalar va algebra-ning ba’zi bir tadbirlari bayon etilgan.
3-bo’limi – meros bo’lish hisoblashlariga bag’ishlangan.
Bu kitob asosan, 1 va 2-darajali tenglamalarni “Al-jabr va al-muqobala” metodi bilan echishga bag’ishlanadi. Bu ikkala usul-dan foydalanib, 1-darajali tenglamalarning echishi ko’rsatilgan va bunga quyidagicha ta’rif berilgan:
tenglamalarni echish uchun ishlatiladigan amallar “al -jabr” va “al-muqobala” deb aytiladi.
Al-Xorazmiyning umuman fan va madaniyat tarixida juda katta ahamiyat kasb etgan asari arifmetikadir. Bu kitob orqali o’nli sanoq tartibi O’rta SHarq mamlakatlariga, Evropaga tarqala boshlagan. Bu sanoq tartibi o’sha davrda hukm surayotgan harfli sanoq tartiblar, rim sanoq tartibiga nisbatan juda mukammal lashgan bo’lib, turmush ehtiyojlari uchun tez orada qabul qilina boshlagan qulay sanoq tartibi edi.
Xorazmiy o’zining arifmetikasida hindlarning to’qqiz raqami 1,2,3,4,5,6,7,8,9 va nol’ yordami, ya’ni o’nli pozision tartib bilan istalgan 0 son va qisqacha ifodalanishini bayon etish maqsa-dida yozgan edi. SHu bilan birga sonlarni ko’paytirish, qo’shish va ayirish hamda bo’lishni oson yo’llari qayd qilinadi.
Xorazmiyning arifmetikasi matematika va sanoq tartibi tarixida yangi bir davr ochdi. Xorazmiy IX asrning 20-yillarida “Zij” (“Astronomik jadvallar”)ni tuzib chiqdi. Bu asar matni arab tiliga tarjima qilinib, fan olamida foydalanilmoqda.
Asar SHarq va G’arbda astronomiya fanidan asosiy asar bo’lib xizmat qildi.
Xorazmiy “Torolyabiya” (“Asturlob”) va “Quyosh soati” haqida ham asarlar yozgan edi. Xorazmiy o’rta osiyolik olimlar Muhammad Kosir, Farg’oniy, Ahmad Marvodiy kabilar hamkorligida Meridian yoyini hisoblashda ilmiy izlanishlar olib borganlar.
Ularning ta’limotiga ko’ra, meridianning bir gradusli yoyi uzunligini qayta-qayta o’lchash vositasida 111815 m ekanligi topilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
