Viii bob. Raqobat va monopoliya

Asosiy  tayanch  tushunchalar

Raqobat  -   bozor  subyektlari  iqtisodiy  manfaatlarining 

to‘qnashuvidan  iborat  boMib,  ular  o ‘rtasidagi  yuqori  foyda  va 

ko‘proq  naflilikka  ega  boMish  uchun  kurashni  anglatadi.

Tarmoqlar  ichidagi  raqobat  -   ishlab  chiqarish  va  sotishning 

qulayroq  sharoitiga  ega  boMish,  qo‘shimcha  foyda  olish  uchun 

bir Tarmoq  korxonalari  o‘rtasida  boradigan  kurash.

Tarmoqlararo  raqobat 

-   turli  tarmoqlar  korxonalari 

o'rtasida  eng  yuqori  foyda  me’yori  olish  uchun  olib  borila- 

digan  kurash.

G ‘irrom  raqobat  -   raqobatlashuvning  noan’anaviy,  jamiyat 

tom onidan 

e’tirof  etilmagan, 

ijtimoiy 

axloq 

qoidalari 

doirasidan  chetga  chiquvchi,  noiqtisodiy  (ya'ni  jismoniy  kuch 

ishlatish,  majburlash,  raqiblarning  obro'siga  putur  yetkazish  va 

h.k.)  usullaridan  foydalanish.

Halol  raqobat  — jamiyat  tomonidan  tan  olingan,  iqtisodiy 

usullami  qoMlash,  o‘zining  maqsad  va  manfaatlariga  erishishda 

umumjamiyat 

manfaatlariga 

zid 

keluvchi 

holatlarni 

qoMlamaslik  kabi  qoidalarga  asoslangan  raqobat  kurashi.

Narx  vositasida  raqobatlashuv  -   ishlab  chiqaruvchilaming 

o ‘z  tovarlari  narxini  boshqa  ishlab  chiqaruvchilaming  shun­

day  mahsulotlari  narxiga  nisbatan  pasaytirishi  asosidagi 

kurash.

277

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Narxsiz  raqobatlashuv  -   asosiy  omili  tovarlarning  narxi 

emas,  balki  uning  sifati,  servis  xizmat  ko'rsatish,  ishlab 

chiqaruvchi  firmaning  ob ro '-e’tibori  hisoblangan  kurash.

Monopoliya  —  monopol  yuqori  narxlarni  o'rnatish  hamda 

monopol  yuqori  foyda  olish  maqsadida  tarmoqlar,  bozorlar  va 

yaxlit 

makroiqtisodiyot 

ustidan 

hukmronlikni 

amalga 

oshiruvchi 

yirik 

korxonalar 

(firma, 

korporatsiyalar)ning 

birlashmalari.

Ishlab 

chiqarishning 

to ‘planishi 

-  

ishlab 

chiqarish 

vositalari,  ishchi  kuchi  hamda  mahsulot  ishlab  chiqarish 

hajmining  yirik  korxonalarda  to ‘planishi.

Kapitalning  to ’planishi  —  qo‘shimcha  qiymatning  bir 

qismini 

jamg'arish 

(kapitallasht irish) 

natijasida 

kapital 

hajmining  oshishi.

Kapitalning  markazlashuvi  — bir  kapital  tomonidan  boshqa 

birining 

qo‘shib 

olinishi 

yoki 

bir 

qancha 

mustaqil 

kapitallarning  aksiyadorlik  jamiyati  va  boshqa  shakllarda 

ixtiyoriy  birlashishi  orqali  kapital  hajmining  o'sishi.

Sof  monopoliya  —  tarmoqdagi  yagona  ishlab  chiqaruvchi 

yoki  sotuvchining  Narx  hamda  ishlab  chiqarish  hajmini 

belgilashdagi  va  binobarin,  foyda  olishdagi  yakkahukmronlik 

holati.

Oligopoliya 

-  

tarmoqdagi 

bir 

necha 

yirik 

ishlab 

chiqaruvchi  yoki  sotuvchining  narx  va  ishlab  chiqarish  hajmini 

belgilashdagi  hukmronlik  holati.

Monopolistik  raqobat  —  tarmoqdagi  ishlab  chiqaruvchi 

yoki  sotuvchilar  soni  ko‘p  hamda  ular  o‘rtasida  m a’lum 

darajada  raqobat  mavjud  boigan,  biroq  har  bir  ishlab 

chiqaruvchi  yoki  sotuvchi  o ‘z  tovar  yoki  xizmatining  alohida, 

maxsus  xususiyatlari  mavjudligi  sababli  ularning  narxi  va  ishlab 

chiqarish  hajmini  belgilashdagi  m a’lum  darajada  hukmronlik 

holati.

Monopsoniya  —  tarmoqdagi  ishlab  chiqaruvchi  yoki 

sotuvchilar  soni  juda  ko‘p  bo'lib,  ular  tovar  va  xizmatlarining 

yagona  iste’molchisi  yoki  xaridori  mavjud  boMgan  sharoitdagi 

yakkahukmronlik  holati.

278

www.ziyouz.com kutubxonasi

---