Вазирлиги


 Тоѓ жинсларининг таркиби ва тузилиши



Download 1,66 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/50
Sana23.02.2022
Hajmi1,66 Mb.
#139185
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   50
Bog'liq
muhandislik geologiyasi

4. Тоѓ жинсларининг таркиби ва тузилиши. 
Табиатда кўп учрайдиган минераллар тоѓ жинсларини ћосил ќилувчи 
асосий минераллар деб аталади. Минераллар асосан литосферада бўладигн 
табиий жараенлар маћсулидир. Ер пўстининг турли районларида табиий 
шароит ћар хил бўлганлигидан турлича минераллар пайдо бўлади. Табиий 
шароитнинг ўзгариши оќибатида минераллар ћам ўзгаради. Шундай ќилиб, 
минераллар мутлаќо турѓун, ўзгармайдиган нарса эмас. Аксинча, ћар бир 
минераллар ер пўстида тўхтовсиз содир бўлиб турадиган мураккаб ва хилма-
хил жараенлар таъсирида ўзгаради. Шунинг учун биз минералларнинг келиб 
чиќишини уларнинг вужудга келиши, мавжуд бўлиши ва кейин бўладиган 
ўзгаришлар билан бирга олиб ќараймиз. 
Минераллар ћосил бўлиш шароитларига ќараб – бирламчи ва иккиламчи 
минералларга бўлинади. 
Бирламчи минераллар-бевосита магмадан ажралиб чиќќан минераллар
иккиламчи минераллар эса магма ќотгандан кейин унга ташќи мућит таъсири 
натижасида хосил бўлган минераллардир. Тоѓ жинси ћосил ќилувчи 
минераллар тоѓ жинси таркибидаги ўрнига ќараб иккига: бирламчи минераллар 
билан иккиламчи минералларга бўлинади. 
Кўп тарќалган жинсларнинг таркибида учрайдиган бирламчи асосий 
минераллар жумласига кварц, дала шпатлари, пироксенлар, амфиболлар, 
биотит, асосий бўлмаган минераллар жумласига эса оливин, нефелин, лейцит 
киради. Тоѓ жинси ћосил ќилувчи иккиламчи минераллар ќуйидагилардир: 
апатит, магнетит, тиганит, циркон. Лекин шуни ћам айтиб ўтиш керакки, 
инсоннинг ћаётида энг кўп тарќалган минераларгина катта аћамиятга эга 


17 
бўлмай, балки сийрак учрайдиган минераллар ћам катта аћамиятга эгадир. Улар 
бизнинг давримизда ишлаб чиќариш учун нићоятда мухимдир. 
Ернинг ќаттиќ ќобиѓидаги минераллар ћар хил химиявий элементлардан 
тузилган. Кўпчилик минераллар таркибида асосан кислород, ќумтупроќ 
алюминий, темир, кальций ва бошќа химиявий элементлар учрайди. 
Минераллар химиявий таркиби жићатидан ќуйидагича классификацияланади: 
1. 
Соф элементлар синфи-ћозирги вактда табиатда эркин ћолда 
учрайдиган бундай минералларнинг 35 дан ортиќ тури учрайди. 
Улар ичида металлар ћам бор. Масалан, соф металлар жумласига 
олтин, платина: металлмаслар жумласига эса соф углероднинг шакл 
ўзгаришлари бўлган олмос билан графит киради. Табиатда эркин 
ћолда учрайдиган минералларга, масалан куйидагилар мисол бўла 
олади: 
Сульфитлар-пирит FeS, марказит-FeS
2
халькопирит (мис колчедани) 
CuFS
2
. Пирит табиатда энг кўп тарќалган: 
оксидлар – кварц (тиниќлари тоѓ хрустали, зангориси аметист (гематит) 
яширин кристаллангани - ќизил темиртош, яхши кристаллангани – темир 
ялтироги (Fe
2
O
3
) магнетит Fe
2
O
4
, корунд (ќизил ранглиси ёќут, майда донадор 
ќора ранглиси жилвир) Al
2
O
3
. Бу синф минералларидан табиатда энг кўп 
тарќалгани кварцдир: 
сувли оксидлар – опал SiO
3
*nH
2
O, лимонит (кўнѓир темиртош) 
Fe
2
O
3
*nH
2
O минераллари. Булар ичида галит табиатда кўп учрайди: 
Карбонатлар. Бу синфга кенг тарќалган кальцит (оћак шпати: тиниќлар – 
исланд шпати) CaCO
3
(кучсиз кислота таъсирида ќаттиќ ќайнайди), доломит 
CaMg(CO
3
)
2
(порошоги кислотада «ќайнайди») ва сидерит (темир шпати), 
FeCO
3
(ќиздирилган хлорит кислотада вижиллаб парчаланади) киради. 
Сульфатлар. Буларга гипс (енгил шпат, майда доналиги алебастр, ипакдек 
ялтироќи – семенит) CaSO
4
*2Н
2
О (берк нейда ќиздирилса, ундан сув ажарлиб
чиќади), ангидрид (сувсиз гипс) CaSO
4
киради. 
Фосфатлар-апатит (хлорли апатит ва фторли апатит) Ca
5
(ClF)(PO
4
)
3

фосфорит Ca
5
F(PO
4
)
3
.
Силикатлар. Бу синфга кирувчи минераллар химиявий таркиби мураккаб 
– оливин (перидотит, гранатлар, алмандин, гроссуляр, андралит, авгит, сохта 
мугуз, тальк, серпентин (толалари асбест) каолинит, мусковит (калийли 
слюда») биотит (темир-магнийли ќора слюда), хлоритлар, глауконит 
(гидрослюда группасидан), ортоклаз микролин, альбит (натрийли плагиоклаз), 
анортит (кальций плагиоклаз) лабрадорит (натрийли плагиоклаз) нефелин 
(элфолит мойли тош) ва лейцит. 
Ќимматбаћо тошлардан ќадим замонлардан бери халќ хўжалигида 
фойдаланилиб келинган. Буюк ўзбек олими Абу Райћон Берунийнинг бу 
тошлар хаќидаги фикрлари хусусида С. У. Ибодуллаев ќуйидагиларни ёзади. 
Абу Райћон Беруний «Келажакда тоѓларда, дарё, денгизлар тубида ва ер 
ќатламида ќаттиќ ћамда суюќ ћолатдаги маъданлар топилишига ишончим 
комил» деб айтган эди. Ќимматбаћо тошлар жуда ќадимдан одамларга маълум. 
Геродотнинг ёзишича, Ўрта Осиёнинг шимолий ќисмида яшаган ќабилалар мис 


18 
ва темирдан фойдаланиш усулини ўша замонлардаёќ билганлар. IX-X мис 
конлари бўлган. Ўша даврда калай (Зирабулок), олтин (Зарафшон), феруза, 
лаъл, ёќут (Бадахшон, Хўжакент, Исфара) конлари бўлганлиги ћам тарихдан 
маълум. 
Узоќ ўтмишдаги аждодларимиз олтин, кумуш, металлардан ташќари 
темир, ќалай, симоб, олтингугуртдан ћам фойдаланганлар. Ќимматбаћо 
тошларни тозалаб, ишлаб ћаёт учун зарур бўлган мећнат ќуроллари ясашни 
ўрганганлар. XI аср бошларида гениал ўзбек олими Абу Райћон Беруний 
минералогия соћасида ћам кўп ишлар ќилган машћур табиатшунос эди. У 
ўзининг «Ќимматбаћо тошлар» китобида маъданларнинг таърифини, тош 
кесишнинг элликдан ортиќ йўлини ва уларнинг нархларига доир 
маълумотларни баён этган. Шу билан бирга у олтиннинг хоссалари ва олтин 
конларини батафсил ўрганган. Кейинги асрларда ћам бинокорлик ва 
заргарликда ишлатиладиган тошларни текшириш ишлари олиб борилган. 
Улуѓ Октябрь революциясидан кейин ќимматбаћо тошлардан 
фойдаланиш янада ривож топди. Совет геологлар Ўрта Осиёда бинокорлик ва 
заргарлик ишларида фойдаланиладиган маъд анларнинг юздан ортиѓини 
аниќлади. 
Энди айрим табиий тошларнинг ишлатилиши хаќида ќискача тўхталиб 
ўтамиз. 

Download 1,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   50




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish