Вазирлиги

Ќурилиш материаллари ва уларни излаб топиш 
 
Маълумки тоѓ жинсларининг (ёки минералларнинг) ер шаридаги тўплами 
ва уларнинг амалий маќсадлар учун ќазиб олиниши ќурилиш материаллари 
кони деб аталади. 
Конлардан тоѓ жинслари табиий ќурилиш материаллари сифатида ёки 
ќурилиш материаллари тайёрлаш (ишлаб чиќариш) учун ћом ашё сифатида 
ковлаб чиќарилади ва руда бўлмаган фойдали ќазилмалар жумласига киради. 
Тоѓ жинслари, гранит, оћактош, кум, шаѓал, мармар ва бошќалар бўлиши 
мумкин. Хом ашё сифатида ќуйидагилар ковлаб олинади: мергель, гил, ќумлоќ, 
тупроќ шаѓал ќум ва бошќалар. Бу тоѓ жинсларидан ќурилиш материалларини 
ишлаб чикарилади, маргелдан цемент, гил ва ќумлоќ тупргоќдан ѓишт, тош ва 
ќумлардан цемент билан биргаликда кафель конструкциялар, бетон 
ќоришмалари тайёрланади. 
Бу тоѓ жинслари асосан очиќ усулда ковлаб олинади ва бу усул карьер 
усули дейилади, ковлаб олинадиган жой эса карьер деб аталади. Фойдали 
ќазилма конларини ќидириш ва разведка ќилиш инженерлик-геологик ишлар 
жумласидандир, бу эса фойдали ќазилма конларининг ќурилиш объектларига 
яќин территорияларда топишга ва бу билан катта маблаѓ тежашга имкон 
беради. 
Инженерлик-геологик ишлар натижасида ќурилиш материали тарќалган 
майдон аниќлангандан сўнг излов ишлари ўтказилади. Излаш жараёнида 
ќурилиш материалларининг тарќатиш шароити, сифати ва миќдори аниќланади. 
Конларни ќидириш. Районда ўтказиладиган геологик ќидирув ишлари 
натижасида тузилган карта ва ћисоботлар асосида райондаги ќурилиш 
материалларининг излаш плани (лойићаси) тузилади ва шу план асосида иш 
олиб борилади. Излаш процессида ќуйидаги инженерлик-геологик ишларнинг 
масалалари ћал ќилиниши лозим: 
1. 
Зарур 
бўлган 
ќурилиш 
материалининг 
ўрганилаётган 
территотрияда мавжудлигини аниќлаш; 
2. 
Курилиш 
материалларининг 
сифатини 
аниќлаш 
учун 
намуналар тўплаш; 
3. 
Курилиш материалларининг таћминан зонасини аниќлаш; 
4. 
Изланиш ишларининг танланган шу территорияда ўтказилиши 
маъкуллигини асослаш. 
Агар ўрганилган территорияда изланиши ишлари олиб бориш максадга 
мувофик бўлса, у ћолда изланиш босќичида ўрганиш ишлари бошланади. 
Ќурилиш материалларини изланиш. Изланиш босќичида ўтказиладиган 
ишлар иккита: дастлабки ва тўлик турларга бўлинади. Дастлабки изланиш 
ишлари пайтида ќуйидагиларни аниќлаш шарт: 
1. 
Ќурилиш материаллари жойлашувининг геологик шароитини 
(етиш чуќурлигини етиш шакли, ер ости сувларини таъсири 
ќурилиш материаллари ќандай чуќурликда етганлигини 
(аниќлаш); 

---

114 
2. 
Ќурилиш материаллари тарќалиш чегарасини аниќлаш ва ковлаб 
олишга яроќли участкаларни белгилаш; 
3. 
Ќазилма бойликлар миќдорини аниќлаш; 
4. 
ќазилма бойликларнинг сифатини аниќлаш; 
5. 
ќурилиш материалларидан фойдаланиш ва ковлаб олиш 
шароитини аниќлаш; 
Техник-иктисодий анализ асосида шу районда ќурилиш материаллари 
ковлаб олишнинг маќсадга мувофиќлиги асослангандан сўнг бир ёки бир неча 
участкада тўлиќ излаш талабларига жавоб берадиган ишлар олиб борилади. Бу 
ишлар зиммасига кўйидаги вазифалар юкланади: 1. ќазилма бойликлар 
миќдорини аниќлаш; 2. ќазилма бойлик тарќалган участканинг инженерлик-
геологик ва гидрогеологик шароитини чуќур ўрганиш; 3. ќазилма бойликлар 
сифатини пухта ўрганиш. 
Тўлиќ изланиш ишлари асосида ќурилиш материалларини ковлаб олиш 
шароити асосланади, ковлаб олишда техникавий шароит аниќланади. Булар 
асосида эса ќурилиш материалларини ковлаб олиш схемаси тузилади.