Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

 
 
 
 
 
 
 
 

---

15-МАЪРУЗА 
МАВЗУ. АЙИРУВ ФИЗИОЛОГИЯСИ ВА УНИНГ ЁШГА БОҒЛИҚ 
ХУСУСИЯТЛАРИ 
 
Режа: 
1. Айирув жараёнларининг аҳамияти. 
2. Сийдик ҳосил бўлиш жараёни. 
3. Буйраклар функциясининг бошқарилиши. 
4. Сийдик ажралишининг ёшга боғлиқ хусусиятлари 
5. Болалар энурези ва уни олдини олиш (гигиенаси). 
Таянч сўзлар: айирув жараёни, фильтрация, инфилтрация, 
реабсорбция, энурез, гигиена, генли ҳалқаси, нефрон, буйраклар. 
Организмда моддалар алмашинувининг тўхтовсиз бориши натижасида 
кераксиз баъзи моддалар ҳосил бўлади. Улар айирув аъзолари: буйраклар, 
тер 
безлари, ўпка 
ва 
ичак 
ёрдамида 
организмдан 
ташқарида 
чиқарилади.Айриш жараёнлари ички муҳит суюқликларининг кимёвий 
таркиби ва ҳажмининг доимийлигини сақлашда катта аҳамиятга эга бўлиб, 
аъзолар ва тизимлар самарали ишлаши учун зарур шароит яратади. Айрув 
аъзолари орқали оқсил ва аминокислоталарнинг парчаланиши туфайли 
вужудга келадиган мочевина, сийдик кислотаси, креатин, карбонсувлар ва 
ёғларнинг чала оксидланиши туфайли ҳосил бўладиган ацетонли 
бирикмалар, сут кислотаси, пироузум кислотаси ва бошқалар киради. 
Булардан ташқари, организмдан ортиқча минерал моддалар сийдик билан 
ажралиб чиқади. Айрув жараёнларда буйраклар асосий ролни ўйнайди. 
Буйракларда ишлаб чиқарилган фаол моддалар қоннинг осмотик босимини 
идора қилиш, эритроцитлар синтези, кальций ва фосфат алмашинувини 
идора қилишга муҳимдир. 
Айирув тизими сийдик ҳосил қиладиган бўлим – буйраклар ва сийдик 
чиқарувчи бўлим – сийдик йўллари, қовуқ ва сийдик чиқариш каналидан 
иборат. 
Буйраклар қорин пардаси орқасидаги бўшлиқда умуртқа поғонаси бел 
бўлимининг икки томонида жойлашган. Буйраклар ловиясимон, тўқ - қизил 
рангли, жуфт аъзодир. Ҳар бир буйракнинг массаси 120 г бўлади.
Чап буйрак ўнг буйракдан 2-3 см юқорироқ жойлашади. Олдинги томондан 
буйраклар қорин пардаси билан қопланган, орқадан қорин девори 
мушакларига тақалиб туради. Буйраклар зич фиброз капсулага уланган, 
устида ёғдан иборат капсула ҳам бўлади.
У бойламлар билан бирга буйракни чайқалиш ва силжишдан сақлаб туради. 
Буйракларнинг ички ботиқ томонида чуқурча мавжуд бўлиб у буйрак 

---

124 
дарвозаси деб номланади. Буйрак дарвозалари орқали буйрак артерияси қон 
олиб келади, буйрак венасидан қон ҳамда сийдик найи чиқиб кетади. Буйрак 
мураккаб тузилма бўлиб у пўстлоқ ва мағиз қаватлардан иборат. Нефрон 
буйракнинг структура бирлиги ҳисобланади. У Шумлянский-Бауман 
капсуласи, коптокча ва Малпиги найчалардан тузилган. Одам буйрагида 1 
миллионга яқин нефронлар бор. Шумлянский-Бауман капсуласи икки 
қаватдан иборат бўлиб, ички қавати қон томирли ўсимталарга тегиб туради, 
уни базал филтрлайдиган мембрана ташкил қилади. Шу мембрана ва 
капсуланинг қаватлари ўртасида махсус оралиқ бўлиб, унга плазма оқиб 
келади.
Қонни коптокча капиллярларига олиб келадиган томирлар диаметри 
чиқарувчи томирлар диаметридан 2 баробар катта бўлганлиги сабабли 
ўсимтачаларда зарур қон босими сақланиб турилади.Олиб кетувчи 
артериоллалар буйрак каналчалрига ва бу каналчалар Малпиги веналарига 
бориб қўшилади. Ўз навбатида бу веналар буйрак венасига қўшилиб кетади. 
Ўсимтачалар капиллярларида қон босими 70-80 мм симоб устунига тенг 
бўлса, буйрак каналчаларидаги капиллярларида 20-40 мм симоб устунига 
тенг. Ўсимтачалардаги артериоллаларда махсус ҳужайралар томонидан 
ренин моддаси ишлаб чиқарилади, у буйракдан оқиб ўтган қон босимини 
керакли меъёрда ушлаб туради.