Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Ҳид билиш ва таъм билиш анализаторлари 
Ҳид билиш анализаторининг периферик қисми бурун бўшлиғининг юқори 
шиллиқ қаватида жойлашган Унинг таркибида ҳид билувчи ва таянч 
ҳужайралари бўлиб, ҳар бир таянч ҳужайра атрофида 9—10 ҳид билиш 

---

68 
ҳужайраси ўрнашган. Ҳид билувчи ҳужайралар туклар билан қопланган ва улар 
дақиқага 20 — 50 эгилувчан ҳаракатлар қилиб туради. Ушбу ҳужайралардан ҳид 
билиш пиёзчасига толалар боради ва шу ердаги нерв ҳужайраларига бирор ҳид 
таъсирида содир бўлган импулслар берилади. Бу импулслар ўз навбатида 
марказий нерв тизимининг турли қисмларига тарқалиб, мия ярим шарлар 
пўстлоғидаги ҳид билишнинг энг олий марказигача етиб боради.Ҳид билиш 
рецепторлари ўз қитиқлагичларига ниҳоятда сезгир бўлиб, уларнинг қўзғалиши 
учун нафас олиш ҳавосидаги ҳид берувчи модданинг 1—8 молекуласи етарлидир. 
Инсонлар ҳид таратувчи модда ҳиди бошланғич концентрациясининг 30-60%ини 
ажрата олади. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, ҳид билиш механизми ҳозирга 
қадар охиригача аниқланмаган эди. Тахмин қилинишича, ҳид берувчи модда 
молекулалари бурун бўшлиғи шилимшиқ моддасида эриб, у ердаги 
рецепторларни қитиқлайди.
Эндиликда ҳид билиш анализаторининг механизмини Колумбия 
университети (Нью-Йорк) профессори Ричард Аксель ва Гарвард университети
(Бостон, штат Массачусете) профессор Линда Бак аниқлаган ва ўз ихтиролари 
учун 2004 йилда Нобель мукофотининг совриндори бўлдилар. 
Энди туғилган болалар ўткир ҳидга юз мускулларини буриштириб 
муносабат билдиришади. Болаларда ҳид билиш 6 ёшгача ривожланиб боради. 
Одамда турли хил ҳидларни бир — биридан фарқлаш қобилияти ёшга қараб ошиб 
боради.
Таъм билиш анализаторининг рецептор қисми, асосан, тилдаги баргсимон, 
замбуруғсимон ва тарновсимон сўргичларда махсус пиёзчалар ҳолида жойлашган. 
Яна улар кам бўлсада, юмшоқ танглай ва ҳалкумда ҳам учрайди. Таъм сезувчи 
пиёзчалар таянч ва сезувчи ҳужайралардан ташкил топган. Сезувчи 
ҳужайраларнинг учида туклар бўлади, улардан кетган толалар бешинчи (уч 
шохли) ва тўкқизинчи (тил—томоқ) жуфт бош мия нервлари таркибида бош мия 
ярим шарларининг пўстлоқ қисмигача кўтарилади. Таъм сезадиган ҳужайралар 
доим янгиланиб туриш хусусиятига эга. Масалан, таъм билиш ҳужайралари-
организмдаги энг кам умр кўрувчи эпителиал ҳужайралардир, ўртача ҳар 250 
соатда эски ҳужайра янгиси билан алмашинилади. Ҳар бир таъм билиш 
ҳужайраларида узунлиги 10-20мкм бўлган 30-40 та нозик микроворсинкалар 
бўлади. Бу микроворсинкалар рецептор қўзғалишида муҳим аҳамиятга эгадир. 
Айниқса, бу борада тилнинг уч қисмидаги ҳужайралар диққатга сазовордир.Қайд 
қилинган ҳужайралар тўрт хил, яъни нордон, ширин, шўр ва аччиқ таъмларни 
фарқлашга мослашган бўлиб, шундан тилнинг учида ширин мазани, тубида эса 
аччиқни сезадиганлари қалин жойлашган. Ҳар хил мазани сезиш энди туғилган 
болаларда ҳам мавжуд бўлиб, улар ширин мазага эмиш ва ютиниш рефлекслари 
билан жавоб берса, аччиқ, шўр ва нордон мазага афтини буриштиради. Таъм 
сезиш болаларда 8 — 9 ёшларгача ривожланиб боради ва 10 ёшга келиб катта 
одамлардагидек тўлиқ шаклланади.