Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Мускулларнинг тузилиши ва ёшга доир хусусиятлари 
Одам танасида барча мускулларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: тана 
мускуллари, юрак мускуллари ва ички аъзоларнинг мускуллари. Одам 
бажарадиган барча ҳаракатлар мускуллар фаолияти туфайли амалга оширилади. 
Танада 600 дан ортиқ мускуллар бўлиб, улар турли функцияларни бажарадилар. 
Бола туғилиб ўсиши билан турли мускуллар турлича ривожланади, масалан, сут 
эмадиган болаларда дастлаб қорин мускуллари ривожланса, кейинчалик 
чайновчи мускуллар, бола эмаклай бошлаши билан унда елка, қўл ва оёқ 
мускулларининг ўсиши тезроқ рўй беради. Боланинг ўсиб ривожланиши даврида 
тана мускуллари ўз вазнини 35 марта оширар экан. Мускулларнинг кучга кириши 
20-25 ёшгача давом этади. Мускулларнинг ривожланиши эса 25-30 ёшгача давом 
этади. Мускулларда қўзғалувчанлик, қисқарувчанлик ва ўтказувчанлик хосдир. 
Мускулларнинг қисқарувчанлик асосини катталашуви мускул кучининг 
ортишига олиб келади. Мускул кучининг энг жадал кучайиши қиз болаларда 10-
12 ёшда, ўғил болаларда 13-14 ёшда содир бўлади. Турли мускул гуруҳлари 

---

74 
кучининг ривожланиши нотекис содир бўлади. Белни букувчи мускуллар кучи 16 
ёшда, қўл ва оёқларни букувчи ва ёювчи мускуллар эса 20-30 ёшда максимумга 
етади. Бола ҳаётининг биринчи йилида букувчи мускуллар ёювчиларга нисбатан 
кучлироқ бўлади. Ҳаётнинг 1,5-2 ойида бўйинни букувчи мускуллар тонуси 
мустаҳкамлана бошлайди ва бола бошини тик ҳолатда ушлайди. 
Мускуллар икки хил, яъни статик ва динамик иш бажаради. Статик иш одам 
бир жойда тик турганида, бошни тик ушлаб туришда, қўллар билан бирор юкни 
тепага кўтариб турилганда, гимнастик машқлар бажарилганида амалга оширилиб, 
бу вақтда қарийб ҳамма мускул толаларида кучли қисқариш, яъни таранглашиш 
кузатилади ва бундай иш узоқ давом этмайди. Чунки статик қисқаришда қон 
томирларининг давомли қисқариши қон оқишини қийинлаштириб, тез чарчашни 
чақиради. Динамик иш у ёки бу аъзо мускулларининг навбатлашиб қисқариши 
натижасида бажарилади, бунда тана бир жойдан иккинчи жойга силжийди 
(юриш, чопиш), ўз ўқи атрофида ҳаракат қилади (қўл, оёқ ёрдамида бирор 
нарсани айлантириш ва бошқалар). Навбатлашиб қисқариш қон айланиш 
жараёнининг тезлашишига олиб келади, шунинг учун ҳам бундай иш давомли 
бўлиши мумкин. Одам тинч турганида ҳам унинг мускуллари қисман қисқарган 
бўлади ва бу ҳолатни мускул тонуси дейилади. Бундай тонус ички аъзоларни 
маълум ҳолатда сақлаб ҳамда танани белгиланган вазиятда ушлаб туриш учун 
керак. Мускуллар тонуси уларга орқа мия мотонейронларидан вақт-вақти билан 
келиб турадиган нерв импулсларига жавоб реакцияси сифатида юзага келади.
Энди туғилган ҳамда бир — икки ойлик болаларда мускуллар тонуси 
бирмунча юқори бўлади ва улар 5 ва 6 ойлик булиши билан тонуси пасайиб, 
дастлабки юриш ҳаракатлари учун замин тайёрланади. Бола юра бошлаши билан 
ундаги мускуллар жадал ўса бошлайди ва 2 —3 ёшга кирганида умумий тана 
массасининг ўртача 23% ини ташкил қилади. У 8 ёшга қадам қўйганида 
мускуллар 27% ни, 15 ёшда 32,6% ни ва 17-18 ёшда 44,2% ни ташкил қилади. 
Мускул толалари энига ва бўйига ўсиши ҳисобидан вазни ортиб боради. Мускул 
вазнининг кўпайиши билан уларнинг кучи ҳам ортиб боради. 7-11 ёшли 
болаларда мускуллар етарли кучга эга бўлмайди. Шунинг учун мактабларда 
жисмоний тарбия дарсларини ташкил қилишда буни инобатга олиш лозим. 
Мускул кучи ўғил ва қиз болаларда 13-14 ёшга тўлганда бир-биридан фарқ 
қилади. Шунинг учун ўғил ва қизларнинг жисмоний машқлар билан 
шуғулланишида буни ҳисобга олиш лозим. 
Одамни тўғри туришини букувчи мускуллар таъминлайди. Белнинг 
тўғрилиги, тўғри елкалар, очиқ кўкрак қафаси, кўтарилган бош, яъни яхши гавда 
тузилиши ва уни тутиши ҳолати – бу саломатлик ва гўзаллик ҳамда ишчанлик 
қобилияти ҳисобланади. Катта ёшдаги одамда мускул толалари миқдори доимий 
бўлиб қолади. Мускулларнинг тез ва жадал ишлаши уларнинг йўғонлашишига ва 
кучли бўлишига олиб келади. Доимий чиниқиш машқлари, жисмоний юк толалар 
диаметрининг 2 баравар ортишига сабаб бўлади. Спортчиларда скелет 
мускуллари тана массасининг 50% ини ташкил қилади.
Мускуллар фаолиятини марказий нерв тизими идора қилиб туради. Мускул 
толалари қисқарганда ёки чўзилганда, нерв импулси марказга интилувчи нервлар 

---

75 
орқали орқа ва бош мия нерв марказларига боради. Бу ердан сигнал марказдан 
қочувчи толалар орқали бош миянинг ҳаракат нейронларига (мотонейронларга), 
кейин уларнинг орқа мия доирасидан четга чиқадиган толалари орқали тегишли 
мускулларга боради.