Vazirligi toshkent moliya instituti


Нима ишлаб чикариш керак?



Download 0,73 Mb.
bet16/124
Sana20.06.2022
Hajmi0,73 Mb.
#682251
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   124
Bog'liq
Mikroiqtisodiyot ESSE Электронний

Нима ишлаб чикариш керак?
^андай ишлаб чикариш керак?
Кимга ишлаб чикариш керак?

  1. Бозор мувозанати ва унга таъсир этувчи омиллар.

Бозор - бу сотувчилар ва харидорлар уртасидаги ма\сулот сотиш ва сотиб олиш буйича эркин муносабатлар тизимидир.
Бозор - бу биринчидан, сотувчилар ва харидорларни учраштириб турадиган жой; улар уртасида келишилган нарх буйича товар алмашуви содир булади. Бозорда
сотишни амалга ошириш учун маълум харажатлар килинади ва бу харажатлар бозор тугрисида ахборот олиш, шартномалар тузиш, учрашувлар утказиш, сотиб олинадиган товар ёки хизматнинг микдорий ва сифат характеристикаларини аниклаш ва бошка турдаги харажатлар билан боFлик. Бундай харажатлар трансакцион харажатлар булгани учун хам, бозорни трансакциялар мажмуаси деб хам караш мумкин. Бозорнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, у даромадларни самарали фаолият курсатаётган субъектлар хисобига кайта таксимлайди, яъни замонавий технологиядан, чекланган ресурслардан самарали фойдаланаётган хужалик субъектлари хисобига.
Бозорлар узининг худудий масштабига кура локал, миллий ва халкаро бозорларга булинади. Олди-сотди объекти булиб, истеъмол товарлари, ресурслар, (мехнат, капитал, ер, тадбиркорлик кобилияти, ахборот) ва хизматлар хисобланади. Товарлар бозори билан бир каторда пул бозори (кимматбахо коFозлар бозори) хам мавжуд. Бозордаги нархлар олди-сотди жараёнида ёки ундан олдин шаклланиши мумкин.
Бозорнинг самарали фаолият курсатиши трансакцион харажатлар билан боFлик. Трансакцион харажатлар - бу товар алмашиш сохасидаги харажатлардир. Бу тушунча биринчи булиб Р.Коуз томонидан киритилган (1937 й). Трансакцион
харажатлар уз ичига куйидаги харажатларни олади: ахборот олиш, узаро келишув ва учрашувлар билан боFлик харажатлар, товарлар хусусиятларини аниклаш билан боFлик харажатлар, мулк хукукини химоя килиш ва бошкалар.
Хар бир бозор узининг иккита карор кабул килувчи субъектига эга: сотувчилар ва харидорлар. Бозорда кабул килинадиган карорларнинг мувофиклиги хар бир неъматнинг мувозанат нархи ва мувозанат микдори билан таъминланади. Нарх талаб ва таклиф муносабатлари натижаси сифатида, уй хужаликлари ва фирмалар томонидан кабул килинадиган карорларни мувофиклаштириш учун мухим ахборот булиб хисобланади. Бундай ахборот бир вактнинг узида жамиятдаги ноёб неъматларни таксимлаш муаммосини ечиш учун мухим ахамият касб этади. Масалан, нон нархининг ошиши - харидорлар учун нонни истеъмол килишни чеклаш тугрисида сигнал булса, фирмалар учун нонни ишлаб чикаришни ошириш ва нон бозоридаги мувозанатни тиклаш тугрисида мухим ахборот булиб хизмат килади.
Нархлар ноёб ресурсларни рационал таксимлашни таъминлайди, неъматларни рационал истеъмол килишга, харажатларни камайтиришга ундайди. Нарх ер, капитал ва ресурслар эгаларининг даромадини аниклайди. Бозор тизимида мувофиклаштириш масаласини бозор хал килади. Мувофиклаштириш масаласи билан боFлик харажатларга трансакцион харажатлар дейилади.
Бозор мувофиклаштиришдан ташкари ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар карорларини вакт буйича тартиблаштиради. Бу келажакдаги неъматлар (фьючерс) бозорининг вужудга келиши билан боFликдир. Келажакдаги неъматларнинг олди- сотдиси, уларнинг нархлари тугрисида тасаввурга эга булишга, уларнинг келажакда нисбатан ноёблиги тугрисида ахборот беради. Истеъмолчилар ва ишлаб чикарувчилар бундай нарх ахборотларига кура, узларининг жорий хужалик режаларини кайта куриб чикадилар ва узларининг иктисодий харакатларини тартибга соладилар.
Иктисодий субъектлар рационал харакат килиш тамойилига кура уз максадларига эришиши учун хужалик фаолиятида фаол катнашадилар, бунинг асосий мохияти шундан иборатки, иктисодий субъектлар берилган ресурслардан фойдаланишдан олинадиган натижаларни максималлаштиради ёки маълум натижаларни олиш учун харажатларни камайтиради.

  1. Таксимлаш усулларини солиштирма тахлили.

Микроиктисодиёт иктисодий субъектларни иккига булиб карайди - истеъмолчилар (уй хужаликлари) ва ишлаб чикарувчилар (фирмалар). Истеъмолчининг максади - мумкин даражада узининг эутиёжларини максимал даражада кондириш булса, ишлаб чикарувчиларнинг максади - фойдани ёки бошка бир фаолият курсаткичларини максималлаштиришдан ёки минималлаштиришдан иборатдир.
Жамиятда вужудга келадиган яна бир муаммо - бу истеъмолчилар ва ишлаб чикарувчилар фаолиятини мувофиклаштиришдир:

  1. ишлаб чикарувчилар фаолиятини (ким кайси маусулотдан канча ишлаб чикаради) мувофиклаштириш;

  2. истеъмолчилар фаолиятини (ким, кайси маусулотдан, канча истеъмол килади) мувофиклаштириш;

  3. ишлаб чикариш ва истеъмол килиш буйича кабул килинган карорларни мувофиклаштириш.

Бу муаммо товарлар айланмаси модели оркали таулил килинади (1-расм).
Моделдан фойдаланишнинг афзаллиги шундан иборатки, у муаммонинг иккинчи даражали томонларини эътиборга олмайди. Моделда икки турдаги узгарувчилар ишлатилади: экзоген ва эндоген. Экзоген узгарувчилар ташки узгарувчилар булиб, улар олдиндан берилади ва моделга киритилади. Эндоген узгарувчилар модел ичида, уисоб-китоблар асосида шаклланади.


1-расм. Мувофиклаштиришнинг бозор механизми.
Товарлар айланмасида иктисодиёт икки секторга булинади: уй хужаликлари ва фирмалар. Уй хужаликлари уз ресурсларини (ишчи кучи, капитал ва ерни) фирмаларга сотиб даромад оладилар ва бу даромадларини фирмалардан товарлар ва хизматлар олишга ишлатадилар. Фирмалар узларининг товар ва хизматларини сотиб ундан тушган даромадни уй хужаликларидан ресурсларни сотиб олишга ишлатадилар.
Куриниб турибдики, хакикатдан уам нима истеъмол килиш керак, демак, нима ишлаб чикариш керак, деган масалани уй хужаликлари уал килади. Уй хужаликларининг бундай карори, фирмаларнинг ишлаб чикариш режаларини тузиш учун асос булиши керак. Фирмалар, уз навбатида, ноёб ресурслардан фойдаланиш карорларини бир-бири билан мувофиклаштириши лозим. Ниуоят, уй хужаликлари истеъмол килиш учун режалаштирган неъматларни олишлари керак, яъни улар истеъмол килиш буйича карорларини бир-бири билан мослаштириши керак булади.
Бозор тизимида мувофиклаштириш масалаларини иккита бозор уал килади: ишлаб чикариш ресурслари бозори ва истеъмол неъматлари бозори.
Талаб ва таклиф модели тадбиркорлар сектори билан уй хужаликлари сектори уртасидаги узаро муносабатларни тушунтиришга хизмат килади. Агар бу икки сектор товарлар бозорида олди-сотди буйича узаро муносабатда булса, талаб ва таклиф модели товар нархини ва сотиладиган товар уажмини аниклайди. Агар улар ресурслар бозорида олди-сотди буйича узаро муносабатда булсалар модел сотиладиган ресурслар нархини ва микдорини аниклайди.
Хар бир бозор узининг иккита карор кабул килувчи субъектига эга: сотувчилар ва харидорлар. Бозорда кабул килинадиган карорларнинг мувофиклиги уар бир неъматнинг мувозанат нархи ва мувозанат микдори билан таъминланади. Нарх талаб ва таклиф муносабатлари натижаси сифатида, уй хужаликлари ва фирмалар томонидан кабул килинадиган карорларни мувофиклаштириш учун мууим ахборот булиб уисобланади. Бундай ахборот бир вактнинг узида жамиятдаги ноёб неъматларни таксимлаш муаммосини ечиш учун мууим ауамият касб этади. Масалан, нон нархининг ошиши - харидорлар учун нонни истеъмол килишни чеклаш тугрисида сигнал булса, фирмалар учун нонни ишлаб чикаришни ошириш ва нон бозоридаги мувозанатни тиклаш тугрисида мууим ахборот булиб хизмат килади.
Нархлар ноёб ресурсларни рационал таксимлашни таъминлайди, неъматларни рационал истеъмол килишга, харажатларни камайтиришга ундайди. Нарх ер, капитал ва ресурслар эгаларининг даромадини аниклайди. Бозор тизимида мувофиклаштириш масаласини бозор уал килади. Мувофиклаштириш масаласи билан боFлик харажатларга трансакцион харажатлар дейилади.
Бозор мувофиклаштиришдан ташкари ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар карорларини вакт буйича тартиблаштиради. Бу келажакдаги неъматлар (фьючерс) бозорининг вужудга келиши билан боFликдир. Келажакдаги неъматларнинг олди- сотдиси, уларнинг нархлари тугрисида тасаввурга эга булишга, уларнинг келажакда нисбатан ноёблиги тугрисида ахборот беради. Истеъмолчилар ва ишлаб чикарувчилар бундай нарх ахборотларига кура, узларининг жорий хужалик режаларини кайта куриб чикадилар ва узларининг иктисодий уаракатларини тартибга соладилар.

  1. Бюджет чегараси хусусиятлари, бюджет 4U3UFUHUHr узгариши

Истеъмолчининг истеъмол таркиби иккита вариантдан иборат булсин (х1х2). Бу ерда х1 - биринчи товар микдори, х2 -иккинчи товар микдорини билдиради. Баъзи уолларда Х=( х1х2) куринишида ёзиш ушдйрок.
Фараз килайлик, товарлар нархи (Р1Р2) булсин ва бу товарларни сотиб олиш учун истеъмолчи томонидан ажратиладиган маблаF m га тенг булсин. У уолда истеъмолчининг бюджет чегараси куйидагича ёзилиши мумкин:
PiXi+P2X2
Р1Х1 - истеъмолчининг 1-товарга сарфи;
Р2Х2 - истеъмолчининг иккинчи товарга сарфи. Бюджет чегараси иккита товар учун сарфланган пул истеъмолчи томонидан шу товарлар учун ажратган m сумдан ошмаслигини билдиради. Киймлги m дан ошмайдиган ва берилган (Р1Р2) нархларда сотиб олиниши мумкин булган товарлар мажмуасига истеъмолчи учун бюджет туплами дейилади.
Иккита товар уакида гапириш умумий характерга эга. Лекин баъзи жойларда иккинчи товарни, истеъмолчи истеъмол киладиган барча бошка товарлар деб караш уам мумкин.
Масалан, сутни биринчи товар деб харасак, яъни уни маълум михдорда ойига истеъмол хлинадиган хажмини Х1деб белгиласак, истеъмолчи томонидан истеъмол хилинадиган долган барча товарларни Х2 деб белгиласак булади. Иккинчи товарни бошха товарлар хиймати деб харашимиз мумкин, у холда иккинчи товар нархи автоматик равишда биринчига тенг булади. Чунки 1$ нархи бу 1$. Шундай хилиб бюджет чегарасини хуйидагича ёзиш мумкин.
Р1Х12<т (2.2)
Бу ифодада Р1Х1, биринчи товарга сарф ва бошха барча товарларга сарф Х2 булади ва иккаласининг йигиндиси m
михдордаги пулдан ошмаслиги керак.
Бу ерда иккинчи товар комозит товар деб юритилади ва у уз ичига истеъмолчи истеъмол хиладиган 1- товардан бошха барча товарларни олади. Бюджет чегараси тугрсида нимани гапирмохчи булсак улар (2.2) тенгсизлик учун хам тугри булади.
Бюджет чизиги хиймати m га тенг булган барча товарлар туплами:
PiXi+P2X2=m
Бу тенглик истеъъмолчининг даромади тулиц сарфланадиган товарлар комбинацияларини ифодалайди.
^уйидаги 2.1-расмда бюджет туплами ифодаланган. Бюджет чизиги хиймати m га тенг булган товарлар мажмуасини билдиради, бу чизиц остидаги товарлар комбинацияларининг цийматлари m дан кичик.
2-расм. Бюджет туплами.


Бюджет чизиги тенгламасини хуйидагича ёзиш мумкин:
X2=m/P2-Pi/P2*X2 (2.4.)
Бу формула вертикал ухни m/P2 нухтада ва горизонтал ухни m/P1 нухтада кесиб утувчи тугри чизихни ифодалайди. Юхоридаги формула истеъмолчи биринчи товардан Х1 бирлик истеъмол хилганда, бюджет тенглиги бузилмаганда ханча михдорда иккинчи товарни истеъмол хилиши мумкинлигини курсатади.
Берилган нархларда (Р 1Р2) ва берилган m даромадда бюджет чизигини хараймиз.
Агар истеъмолчи барча даромадини фахат иккинчи товарга сарфласа у m/P2 михдорда истеъмол хилади, Х1=0 булгани учун т/Р2нухта горизонтал ухда ётади. Худди шундай хилиб Х2=0 булса истеъмолчи даромадини биринчи товарга сарфлаб у m/P1 микдорда биринчи товарни сотиб олади. Бу нукга горизонтал укда ётади. Уларни бирлаштириш бюджет чизигини чизамиз. Бюджет чизигининг ётиклиги иккинчи товарни биринчи товар билан кандай нисбатда алмаштириш мумкинлигини билдиради.
Бюджет тенгламасни ёзамиз:
PiXi+P2X2=m
ва Р11+ДХ1)+Р22+ДХ2)=т
Биринчи тенгламани иккинчисидан айирсак куйидаги тенгламани оламиз:
Р1ДХ12ДХ2)=0
Бу тенглама шуни билдирадики, истеъмолчи истеъмолининг умумий микдорий узгариши нолга тенг. Бу тенгламани ДХ2/ДХ1 иккинчи товарни биринчи товар билан, тенгликни бузмасдан алмаштиришпропорциясини беради:
ДХ2/ДХ1= - Р1/ Р2
Бу тенглик бюджет чизигининг ётиклигини ифодалайди. Тенгликдаги манфий ишорани булишига сабаб ДХ1 ва ДХ2 ларнинг ишораси \ар доим карама карши булади. Иктисодчилар бюджет чизиги ётиклиги биринчи товар истеъмолининг алтернатив харажатини билдиради дейишади. Хакикагдан \ам, биринчи товардан купрок истеъмол килиш учун канчадир микдорда иккинчи товардан воз кечишга тугри келади. Иккинчи товарни истеъмол килишдан маълум даражада воз кечиш биринчи товардан купрок истеъмол килишнинг \акикий иктисодий \аражатини билдиради ва у бюджет чизиги ётиклиги билан улчанади.
Истеъмолчи даромади ва нархлар узгарганда сотиб олинадиган товарлар туплами \ам узгаради.
Даромад узгаришини караймиз. Тенглама (2.4)дан куриш мумкинки, даромад ошса вертикал укдаги бюджет чизиги кесишган нукта юкорига силжийди, лекин бюджет чизигининг ётиклигига таъсир этмайди. Демак, даромад ошгандабюджет чизиги унга юкорига параллел силжийди, 2.2-расм. Худди шундай даромаднинг камайиши бюджет чизигини ичкарига караб параллелсилжишига олиб келади.
Энди нархлар узгаришини караймиз. Биринчи товар нархининг ошишини караймиз, бунда иккинчи товар нархи ва даромад узгармайди. Бюджет тенгламаси (2.4)данкуриш мумкинки, Р1нинг ошиши бюджет чизигининг вертикал ук билан кесишган нуктасини узгартирмайди, лекин бюджет чизиги тиклигини оширади, чунки Р1/ Р2 ошади.
Биринчи товар нархи ошганда, сиз барча даромадни иккинчи товарга сарфласангиз иккинчи товар микдори узгармайди, демак бюджет чизигининг вертикал ук билан кесишган нуктаси узгармайди. Агар биринчи товар нархи ошгандасиз даромадни тулик биринчи товарга сарфласангиз, биринчи товардан камрок истеъмол киласиз. Демак, бюджет чизигини горизонтал ук билан кесишган нуктаси чапга силжийди, (2.3-расм) ва бюджет чизиги ётиклиги \ам ошади.

Download 0,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish