Вазирлиги тошкент молия институти

Ишлаб чиқариш омиллари нисбати назарияси 
Ишлаб чиқариш омиллари билан нотекис таъминланганлиги назарияси 
халқаро савдо учун асос сифатида бир-бири билан ўзаро боғлиқ икки теорема 
кўринишида ифодаланиши мумкин: Хекшер-Олин теоремаси ва ишлаб 
чиқариш омиллари нархининг мувозанатлашуви теоремаси.
Хекшер-Олин назарияси (Heckscher—Ohlin Theorem) — ҳар бир мамлакат 
ўз ишлаб чиқаришларида нисбатан катта ҳажмга эга бўлган омилларни талаб 
этувчи маҳсулотларни устун даражада ишлаб чиқариш ва экспорт қилишга 
ихтисослашади, бинобарин, бу мамлакатлар миллий хўжалик нуқтаи назаридан 
нисбатан камчил омиллар билан таъминланган товарларни импорт қиладилар. 
Ҳақиқий 
оламда 
ишлаб 
чиқариш 
омиллари 
нархи 
умуман 
мувозанатлашмаган. Мисол учун турли мамлакатларда меҳнатга тўланадиган 
иш ҳақи улар ўртасида фаол савдо алоқалари олиб борилишига қарамай 
сезиларли фарқ қилиб келмоқда. Бунинг бош сабаби юқорида олдиндан қабул 
қилинган шартлардир: 
• Ҳар икки товар ҳар икки мамлакатда ишлаб чиқарилиши назарда 
тутилган.
• Савдо олиб борувчи мамлакатларда технология бир хил деб фараз 
қилинган.

---

46 
• Ишлаб чиқариш омиллари ва товарлар мамлакат ичида тўлиқ ҳаракатчан 
деб фараз қилинган.
• Ишлаб чиқариш омилларининг халқаро ҳаракати мавжуд эмас деб фараз 
қилинган.
• Ишлаб чиқариш омиллари нархининг мувозанатлашуви теоремаси барча 
чекланишлари ва камчиликларига қарамаcдан, халқаро иқтисодиёт таҳлилида 
муҳим аҳамият касб этади.
Баъзи эмпирик тестлар назарияни тасдиқлар, бошқалари рад этар эди. 
Хекшер-Олин-Самуэльсон хулосаларини рад этган тадқиқотларнинг энг 
машҳури 1953 йилда келиб чиқиши Россиядан бўлган америкалик олим 
Василий Леонтьев томонидан амалга оширилган.
Леонтьев, Хекшер-Олин назариясига мувофиқ, экспорт товарлар импорт 
ўрнини босувчи товарларга (деярли АҚШ импорти) нисбатан ҳар бир ишчи 
кучи ҳисобига кўпроқ капитал талаб қилишини кутган эди. Натижа бунинг 
қарама-қаршиси бўлиб чиқди: АҚШ импортининг капитал сиғимлилиги унинг 
экспорти капитал сиғимлилигидан 30 фоизга кўп чиқди, бу эса АҚШ капитал 
сероб бўлган мамлакат эмас, балки меҳнат сероб мамлакат эканлигидан далолат 
берарди, ушбу ҳолат мавжуд тасаввурларга умуман мос келмас эди.
Леонтьев парадокси (Leontief paradox) — бу Хекшер-Олиннинг ишлаб 
чиқариш омиллари нисбати назариясининг амалда бажарилмаслиги – меҳнат 
сероб мамлакатларнинг капитал сиғимли, капитал сероб мамлакатларнинг 
меҳнат сиғимли товарларни экспорт қилишидир.
Ишлаб чиқариш омиллари реверси: бир товар меҳнат сероб мамлакатда 
меҳнат сиғимли, капитал сероб мамлакатда капитал сиғимли бўлиши мумкин. 
Масалан, капитал сероб саналган АҚШда етиштирилган гурунч юқори 
технология воситасида ишлаб чиқарилгани боис капитал сиғимли ҳисобланса, 
Вьетнамда етиштирилган гурунч меҳнат сиғимлидир, чунки у асосан қўл 
меҳнати ёрдамида тайёрланади.