Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va Um lozimdur, zamona" ilmi va fanidan bebahra millatboshqalarga poymol bo'lur. Mahmudxo'ja Behbudiy
§ 17.1. MILLIYIQTISODIYOTNI BOSHQARISH
TIZIMIDA DAVLAT STATISTIKASINING VAZIFALARI,
ULARNING XIZMATLARI VA TASHKIL QILINISHI Davlat statistikasi — mamlakat milliy iqtisodiyotini boshqarish tizimidagi eng muhim bo‘g‘inlaridan biri. U jamiyat hayotidagi ommaviy hodisalami o‘rganish, ulaming murakkab o‘zaro aloqalari va hamkorliklarini aniqlash, hamda milliy iqtisodiyotni faoliyat yuritish va rivojlanishga ilmiy asoslangan baho berishga qaratilgan. Davlat statistikasining asosiy vazifalari quyidagilar:
milliy iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalari hamda ularga tegishli korxonalaming faoliyati haqidagi Statistik axborotlami yig‘ish, ishlab chiqish va turli foydalanuvchilarga taqdim etish;
hozirgi sharoitda jamiyat ehtiyojlari va xalqaro andozalarga mos keluvchi ilmiy asoslangan Statistik uslubiyatlarini ishlab chiqish;
barcha rasmiy Statistik axborotlar to‘liqligi va ilmiy asoslanganligini kafolatlash;
milliy iqtisodiyotni boshqarish idoralarining Statistik faoliyatini muvofiqlashtirish va ular tomonidan sohaviy (muassasaviy) Statistik kuzatishlarini o‘tkazishni ta’minlash;
barcha foydalanuvchilarga mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy holati, milliy iqtisodiyotning tarmoq, sohalari va sektorlari haqidagi rasmiy ma’ruzalami tarqatish yo‘li bilan ochiq Statistik axborotlarga teng kirishni taqdim etish.
Davlat statistikasi mamlakatda Statistik axborot tizimlarini yaratish uchun baza bo‘lib xizmat qiladi. Davlat statistika idoralari o‘z faoliyatini O‘zbekistonda hisob va statistika tizimlarida milliy iqtisodiyotni rivoj- lantirishning davlat tomonidan boshqarishning muhim tayanchi ekanligiga rioya qilgan holda amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi boshqaruv idoralariga milliy iqtisodiyot tarmoqlar va sohalari hamda ularga qarashli korxonalar va tashkilotlar faoliyati haqidagi barcha zarur Statistik axborotlami bergan holda, ularga nisbatan teskari aloqa vazifasini bajaradi.
§ 17.1. Milliy iqtisodiyotni boshqarish tizimida davlat statistikasining vazifalari
Iqtisodiy kibemetika milliy iqtisodiyotni boshqarish tizimida davlat statistika idoralari vazifalarini ko‘rgazmali taqdim etishga imkon beradi
Boshqaruv obyektlari deganda tizimning me’yoriy faoliyat yuritishi uchun muntazam nazorat qilish va tartibga solishni talab qiladigan element tushuniladi. Milliy iqtisodiyotning tarmoqlari, sohalari hamda ularning korxonalari va tashkilotlari boshqaruv obyektlari bo‘ladi. Obyektlami boshqarish uchun boshqaruvchi tizim (boshqarish subyekti) yaratiladi, u ulami o‘z vaqtida me’yoriy faoliyat yuritishga olib kelishni ta’minlaydi. Boshqaruv idoralari boshqarish obyektlariga davlat statistika idoralari orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa (vazifalar) va teskari aloqa (hisobot) vositasida ta’sir qiladi. Davlat statistika idoralari, davlat boshqaruvi idoralarini milliy iqtisodiyot tarmoq va sohalarining faoliyati haqida xabardor qilib, vazifalar ko’rinishidagi boshqaruvchi axborot qabul qilingani va boshqaruv obyektlarining haqiqiy holatidan kelib chiqqan holda qayd etilgan, mo’ljallangan harakatlarida aks ettiriluvchi muhim signal vazifalarini bajaradi. Statistik axborot tizimlari murakkab tizimlaming oldiga qo’yilgan quyi- dagi barcha talablariga javob beradi:
umumiy maqsadga erishish uchun tizim elementlarining muvofiq o'zaro hamkorligi nuqtai nazaridan birligi;
katta o'Ichamlilik;
holatning murakkabligi va boshqalar.
0‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasiga qarovchi davlat statistika idoralari o‘z ishini umumiy tamoyillar, davlat statistikasining
516
17 - bob. Statistikaning avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va texnologiyalari
yagona uslubiyati va ulami tashkil qilinishi asosida bajaradi. Ulaming asosiy vazifasi — mamlakatda hisob va statistika ishiga markazlashtirilgan holda rahbarlik qilishdir. Qo‘mita tizimi butun respublikani qamrab oigan, davlat statistika idoralari mamlakatning barcha ma’muriy-hududiy tuzilmalarida mavjud. Bu idoralar minglab sanoat korxonalari, qurilish, qishloq xo‘jalik korxonalari, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, o‘n minglab madaniy, maishiy va boshqa muassasa hamda tashkilotlardan kelib tushgan Statistik axborotlarni yig‘adi va qayta ishlab chiqadi. Statistik axborotlar turli- tumanligi, ommaviyligi va kelib tushishining davriyligi bilan farqlanadl Ko‘rsatib o‘tilgan obyektlardan kelib tushgan barcha Statistik hisobotlami ishlab chiqish yiliga bir necha milliard hisoblash operatsiyalami bajarishni talab qiladi. Bunday katta ishni bajarish uchun qo'mita axborotlarni yig‘ish va ishlab chiqish bo‘yicha zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining tarmog‘iga ega. Unda turli hisoblash texnikasi vositalarini qo‘llash Statistik axborot tizimlariga Statistik axborotlarni ishlab chiqishni avtomatlashtirish darajasini belgilovchi «inson-mashina» xarakterini beradi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan davlat statistika idoralariga respublika darajasidagi markazlashtirilgan rahbarlik amalga oshiriladi. U asosiy hisob statistika markazi sifatida va O‘zbe- kiston Respublikasi hukumati, respublika vazirlik va qo‘mitalari, boshqa tashkilotlami Statistik axborotlar bilan ta’minlaydi. Qo‘mita Statistik axborotlarni o‘z vaqtida obyektiv (to‘g‘ri) va ishonchli ishlab chiqish, ulami ko'rsatilgan idoralar va keng jamoatchilikka yagona ilmiy uslubiyat asosida etkazib berish vazifasi yuklangan. Ushbu vazirlik mamlakat hududidagi hisob-statistika ishlari, xususan, statistika bo‘yicha viloyat qo'mitalari faoliyatini tashkil qilishga rahbarlik qiladi. Statistikaning viloyat idoralari korxonalar va tashkilotlar bilan bevosita va doimiy axborotli muloqotda bo‘lib, ularga hisob va hisobotni tashkil qilishda amaliy yordam ko‘rsatadi va o‘z mintaqasida asosiy axborot manbai bo‘ladi. Viloyat qo‘mitalari tarkibiga statistika bo‘yicha turnan (shahar) boshqarmalari (bo'limlari) — davlat statistika tizimining boshlang‘ich tashkilotlari kiradi. Ular barcha qishloq xo‘jalik, sanoat, qurilish, transport, maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari, turnan yoki shahar maorif va sog‘liqni saqlash idoralari ishi haqidagi axborotlarni yig‘adi va qayta ishlab chiqadi. Davlat statistika idoralari Statistik ishlarning yagona uslubiyati va yagona rejasi bo‘yicha ishlaydilar, ular tegishli yuqori idoralar tomonidan tasdiqlanadi. Bu rejaga kiritilgan vazifalar iqtisodiyot sohalariga mos keluvchi statistika sohalari bo'yicha taqsimlangan ( 17.2-rasm).
§ 17.1. Milliy iqtisodiyotni boshqarish tizimida davlat statistikasining vazifalari
