Vazirligi o‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

SYA negizidagi axborot-kommunikatsiya tarmog‘ida ma’lum bir kompozit servis asosida bajarilayotgan so‘rovlar boshqarilishi kerak;

har bir taqdim etilayotgan xizmat turi ma’lum bir darajadagi sifat ko‘rsatkichiga ega bo‘lishi kerak va b.

Bir xil mazmundagi xizmatlar har xil operator va provayderlar tomonidan har xil dasturiy ta’minotlar va har xil mezon ko‘rsatkichi asosida taqdim etiladi.
Mezon ko‘rsatkichi sifatida:

• 
  xizmatni taqdim etish vaqti - T^l ;
  
• 
  xizmatdan foydalanish narxi - S;
  
• 
  AKT ning so‘rovga “sezgirligi - T^s ;
  
• 
  so‘rovni bajarish vaqti - T^b va AKT sifatli ishlashini belgilaydigan boshqa mezonlar qo‘llanilishi mumkin.
  

163

Quyida misol tariqasida «so‘rovni bajarish vaqti» mezon ko‘rsatkichi xususiyatlari batafsilroq yoritiladi.

So‘rovni bajarish vaqti umuman olganda tasodif qiymatga ega, chunki foydalanuvchining so‘rovini bajarishda AKT ning deyarli hamma komponentalari ishtirok etadi va so‘rovni qayta ishlash uchun ketadigan vaqt ularning holatiga bog‘liq.
Internet tarmog‘i asosidagi xizmat (ya’ni, Web-servis) OSI modeli amaliy sathining HTTP protokoli hamda transport sathi TCP protokoli negizida taqdim etiladi. Ushbu xizmatga so‘rov amalga oshirilishida quyidagi bosqichlar bajariladi:

1. 
   xizmat saqlanayotgan Web-server kompyuterining IP manzilini qidirish.
   

Bu bosqichda yuzaga keladigan kechikish vaqti tarmoqda ma’lumot uzatish
tezligiga va adreslar nomi saqlanadigan domen server (DNS -server) ining ishlash tezligiga bog‘liq bo‘ladi;

2. 
   server bilan bog‘lanish.
   

Bu jarayonda TCP protokolidan foydalaniladi, dastlab xizmat saq- lanayotgan server bilan aloqa o‘rnatiladi. Kechikish vaqti foydalanuvchi va server oralig‘idagi tarmoq xarakteristikalariga bog‘liq bo‘ladi. Bog‘lanish jarayonida quyidagi bosqichlar bajariladi - foydalanuvchi tomonidan bog‘lanish paketi jo‘natiladi, serverdan bog‘lanishga rozilik paketi qabul qilinadi va qabul qilinganlik to‘g‘risidagi paket foydalanuvchi tomonidan yana serverga jo‘natiladi;

3. 
   so‘rovni jo‘natish.
   

Bosqichni amalga oshirish uchun ketadigan vaqt foydalanuvchi tomonidan so‘rovni shakllantirish va uni jo‘natish uchun sarflanadigan vaqt bilan o‘lchanadi;

4. 
   javobni kutish.
   

Bosqich davomida foydalanuvchi so‘rovi server kompyuteri tomonidan qayta ishlanadi va javob tarmoq orqali uzatiladi. Kechikish vaqti tarmoqdagi kechikish va xizmatni quvvati bilan o‘lchanadi;

5. 
   javobni olish.
   

164




Bosqichda so‘ralgan xizmat paket texnologiyasi asosida qabul qilinadi. Bosqichga ketadigan vaqt tarmoq tomonidan kiritiladigan kechikish va xizmatning hajmiga bog‘liq bo‘ladi;

6. 
   TCP bogTanishning yopilishi - juda kam vaqt talab etadi.
   

Shunday qilib, NTTR so‘rovi amalga oshirilishida quyidagi kechikishlar yuzaga kelishi mumkin:

• 
  har xil ma’lumot uzatish muhitlari tomonidan yuzaga keladigan ke­chikishlar - so‘rov foydalanuvchi kompyuteridan, to xizmat saqlanadigan server kompyuteriga simsiz, kabel va optik tolali muhit orqali uzatilishi mumkin;
  
• 
  foydalanuvchi kompyuteri va xizmat saqlanadigan server kompyuteri hamda oraliq kommunikatsion markazlar (aloqa tugunlari) orasidagi masofaga bog‘liq kechikishlar. Vaqt o‘tishi bilan tarmoq topologiyasi o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladigan qo‘shimcha faktorlar kechikishlarning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
  
• 
  tarmoq apparat-dastur vositalari tomonidan yuzaga keladigan kechi- kishlar.So‘rov signalini foydalanuvchidan, to xizmat saqlanadigan server kompyuteriga uzatish yo‘lida, u bir necha router, kommutator va boshqa tarmoq qurilmalaridan o‘tishi mumkin. Ularning har biri tarmoqdagi kechikish variatsiyasiga o‘zining hissasini qo‘shadi, chunki ularda yuklamaning hajmi har xil bo‘lishi va ularda har xil yordamchi qurilmalar ishlatilgan bo‘lishi mumkin.
  

Boshqa mezon ko‘rsatkichlarini ham shunday tasodif funksiyalar orqali ifodalash mumkin.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, foydalanuvchi so‘rovi «kompozit servislar» asosida bajariladi, so‘rovni har xil sifat darajasida amalga oshirish uchun har xil turdagi «kompozit servislar»ni shakllantirish kerak bo‘ladi. Bunda ularning sifat ko‘rsatkichlari tanlangan mezon ko‘rsatkichining qiymati orqali aniqlanadi.
Yuqorida keltirilgan modelni AKT xizmatlarini taqdim etish jarayonlarida qo‘llashni quyidagicha amalga oshirish mumkin.


165




Ko‘p hollarda AKT xizmatlari provayderlar tomonidan taqdim etiladi. Bunda har bir provayder o‘ziga tegishli bo‘lgan xizmatlarni shakllantiradi va taqdim etish shart-sharoitlarini belgilaydi.
Lekin foydalanuvchi so‘rovida talab etilgan xizmat provayder taqdim etadigan xizmatlarning tarkibida bo‘lmasligi mumkin. Bunday xolatlar provaydr tomonidan bajarilmagan so‘rovlarning sonini ko‘payishiga olib keladi. Ushbu ko‘rsatkich har bir provayder uchun salbiy ko‘rsatkich hisoblanadi.
Muammo servisga yo‘naltirilgan arxitektura uslubini qo‘llash negizida yechilishi mumkin (3.7 - rasm).
Unga muvofiq SYA andozalariga asoslangan holda AKT provayderlari xizmatlarining reestri shakllantiriladi va u Internet tarmog‘iga o‘rnatiladi. Agar ma’lum bir provayderga kelgan so‘rov bajarilmay qolish xavfi paydo bo‘lsa (ya’ni, so‘ralgan xizmat turi provayderda mavjud bo‘lmaganida), u tarmoq orqali SYA reestriga murojaat qiladi.
Reestr so‘ralgan xizmat qaysi provayderda borligini, uni taqdim etish yo‘lini va shartini provayder orqali foydalanuvchiga ma’lum qiladi. Foydalanuvchi hamma shartlarga rozi yoki rozi emasligi to‘g‘risida tarmoq orqali reestrga ma’lumot yuboradi.
Shart bajarilganida boshqa provayderdagi xizmat turi so‘rov kelgan provayder orqali foydalanuvchiga taqdim etiladi va so‘rov bajariladi.
Natijada ikkala provayder ham foyda ko‘radi. Quyida taklif etilgan usulning samaradorligini aniqlash bo‘yicha yaratilgan algoritmning sxemasi yoritiladi.
Axborot-kommunikatsiya tarmog‘i xizmatlarini servisga yo‘naltirilgan arxitektura uslublari asosida taqdim etishning samaradorligini aniqlash masalasini formallashtirish va uning yechimini izlash ko‘zlangan maqsadga olib keladi.


166

Axborot - kommunikatsiya tarmog‘i (Internet foydalanuvchilari shu

jumladan) foydalanuvchilari

7. 
   - rasm. AKT provayderlari tomonidan taqdim etiladigan xizmatlami servisga yo‘naltirilgan arxitektura uslubi negizida taqdim etish sxemasi.
   

Masalaning yechimini izlashda quyidagi ma’lumotlar beriladi: axborot-kommunikatsiya tarmog‘i tarkibiga kiruvchi provayderlar soni -N, (n=1,2, . i, . . N);