Vazirligi o‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

bob. Taqsimlangan tizimlarning turlari va imkoniyatlari

1. 
   Mijoz-server texnologiyasi. R2R texnologiyasi
   

Dastlab taqsimlangan tizimlar «mijoz-server» arxitekturasi negizida shakllantirilgan.
Bunda ma’lumotlar ombori server «mijoz-server» tizimining asosiy komponenti hisoblanadi. U ma’lumotlarni boshqarish bo‘yicha barcha harakatlar kompleksini amalga oshiradi. Ma’lumotlar ombori serveri quyidagi funksional vazifalarni bajaradi:

• 
  lokal tarmoq kompyuterida ishlaydigan mijoz ilovalardan olingan ma’lumotlarni hamda ombor tarkibidagi katta hajmdagi (meta) ma’lumotlarni tanlash va o‘zgartirishga yo‘naltirilgan so‘rovlarni bajarish;
  
• 
  ma’lumotlarni saqlash va zahiradan nusxa ko‘chirish;
  
• 
  ma’lumotlar omboridagi ma’lumotlar uzatilishining yaxlitligini saqlash;
  
• 
  foydalanuvchilar huquqlari va imtiyozlarini tekshirish asosida ma’- lumotlarga mualliflashtirilgan holda kirishni ta’minlash;
  
• 
  operatsiyalarni protokollashtirish va tranzaksiyalar jurnalini yuritish.
  

«Mijoz-server» arxitekturasi asosidagi taqsimlangan tizim ikkita aniq
ajratilgan standart darajalarga bo‘linadi:

• 
  ma’lumotlarni tashkil etish va saqlash darajasi (fayllar sistemasini yoki ma’lumot bazalarini shakllantiradigan jarayonlar) - serverlar, deb nomlanadi;
  
• 
  ma’lumotlarga kirish va qayta ishlash darajasi (xizmatlarga, ya’ni serverlarga so‘rovlar bilan murojaat qilib, uning javobini kutishni tashkil etadigan jarayonlar) - mijozlar (klientlar) deb nomlanadi (2.1 - rasm).
  

Mijoz-server doirasidagi o‘zaro munosabat sinxron va asinxron bo‘lishi mumkin.
Birinchi holatda klient o‘z so‘rovi serverda bajarilishini kutadi va o‘z kompyuterida boshqa ishlar bilan shug‘ullanmaydi, ikkinchisida - klient serverga


99

so‘rov yuboradi va serverdan javob kelishini kutmasdan o‘zi oldin bajarayotgan ishini davom ettiraveradi.

Mijoz





Server

1. 
   - rasm. Mijoz-server asosidagi o‘zaro munosabatlar modeli
   

Mijoz-server arxitekturasida ilova quyidagi mantiqiy sathlarga bo‘linadi:

1. 
   foydalanuvchi interfeysi sathi. Interfeys odatda klient kompyuterida amalga oshiriladi;
   
2. 
   qayta ishlash sathi (ilova mantig‘i). Ushbu sathda ilovada ko‘zda tutilgan asosiy jarayon («biznes-mantig‘i») amalga oshiriladi (funksionallik);
   
3. 
   ma’lumotlar sathi. Mijoz masalasini qayta ishlaydigan ilovalarga kerakli ma’lumotlarni taqdim etadigan dasturlarni saqlaydi. Bu funksiya ma’lumotlar sathning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi(persistence). Ilova ishlamayotgan paytlarda ma’lumotlar keyin ishlatilishi uchun fayllarda yoki ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Ushbu sath server kompyuterida bajariladi.
   

Sath har xil ilovalarga kerak bo‘ladigan ma’lumotlarning to‘liqligini ta’minlaydi. Odatda ma’lumotlar sathi relyatsion ma’lumotlar bazasi shaklida tuziladi. Bunday yondoshuv ma’lumotlarni ilovalarga bog‘liq bo‘lmasligini hamda mijoz-server modelida qayta ishlash sathini ma’lumotlar sathidan ajratilishga imkon yaratadi.
Tizimni uchta mantiqiy sathlariga bo‘linishida ilovalar alohida kompyuterlarda taqsimlanadi. Bunda eng sodda yo‘l - kompyuterlarni ikki turga bo‘lish:
1) mijoz kompyuterlari (ishchi stansiyalar) - ularga interfeys vazifasini bajaradigan mijoz dasturlari o‘rnatiladi;


100


2) server kompyuterlari - ularda qayta ishlash va ma’lumot sathlarining vazifalari bajariladi.
Bunday tashkil etishda tizim taqsimlangan sharoitda faoliyat ko‘rsata olmaydi, hamma masalalar serverda yechiladi, mijoz kompyuteri faqat oddiy terminal sifatida ishlatiladi.
Mijoz-server arxitekturasi ikki, uch va ko‘p zvenoli variantlarda yaratilishi mumkin:
Ikki zvenoli dasturiy arxitektura. Amaliyotda tizimning har xil foydalanuvchilarini bir xil ma’lumotlarga kirish holatlari ko‘p uchraydi. Buni amalga oshirish uchun mijoz-server tizimining funksiyalarini bir necha mijoz kompyuterlari orasida ajratish kerak bo‘ladi. Buning nisbatan sodda yo‘li, ilovalarning mantiqiy sathlarini server qismining ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydigan bir ilovasi doirasida taqsimlanishini amalga oshirish hisoblanadi. Bu ilova bir necha mijoz kompyuterlarida joylashgan bo‘ladi va mijoz interfeysini ta’minlaydi. Ilova mantig‘i (qayta ishlash jarayoni) server yoki mijoz kompyuterlariga yo‘naltirilishi, yoki ular o‘rtasida bo‘lingan bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, dasturiy yechim mijoz kompyuteri interfeys funksiyalarini minimallashtirishdan («ingichka» mijoz) boshlab, to foydalanuvchi interfeysining hamma vazifasini mijoz kompyuteriga topshirishgacha («yo‘g‘on» mijoz) o‘zgartirib boriladi. Ikkala holatda ham server kompyuterida joylashgan xususan ilovaga tegishli protokol yordamida tashqi interfeys serverdagi ilovadan ajratiladi.
Bunday yondoshuvda tashqi interfeys faqat ilova interfeysini taqdim etish vazifasini bajaradi.
Bunday arxitektura asosida tuzilgan model ikki zvenoli mijoz-server modeli deb nomlanadi. (2.2- rasm). Bunday tizimlar sodda taqsimlangan tizimlar, deb nomlanadi.


101

2. 
   - rasm. Ikki zvenoli mijoz-server arxitekturasining sxemasi.
   

Mijoz-server modelining rivojlanishi oqibatida uch zvenoli arxitektura. yaratildi. Bu variantda foydalanuvchi interfeysi ilova mantig‘i (qayta ishlash jararyoni) va ma’lumotlarga kirish qismlar tizimning mustaqil komponentasi sifatida ajratiladi va u mustaqil kompyuterlarda ishlash qobiliyatiga ega bo‘ladi (2.3 - rasm). Dasturlar, qayta ishlash sathining asosiy qismi alohida serverga o‘tkaziladi, uning nomi ilovalar serveri deyiladi.
Bu tizimda foydalanuvchining so‘rovlari ketma-ket tizimning klient qismida, ilovalar mantig‘i (qayta ishlash) serverida va ma’lumotlar bazasi serverida qayta ishlanadi.
Ko‘p zvenoli mijoz-server arxitekturalarida ilovalar foydalanuvchi interfeysi, qayta ishlash va ma’lumotlar serverlariga bo‘linishlarining to‘g‘ridan - to‘g‘ri davomi hisoblanadi. Bunday taqsimlanish turi vertikal taqsimlanish deyiladi. Ularning aosiy xususiyati harxil vazifa bajaradigan ilovalarni mantiqan har xil kompyuterlarda joylashishi hisoblanadi.
Tashkilotfaoliyatini avtomatlashtirish maqsadlarida yaratilgan ilovalar nuqtai nazaridan tizimni taqsimlangan deb yuritiladi, agar uning tarkibidagi mantiqiy ilovalar (qayta ishlash dasturlari) tizimning bir nechta komponentalari orasida taqsimlangan bo‘lib, har biri alohida kompyuterlarda bajarilishi mumkin


102




bo‘lsa. Bunda foydalanuvchining so‘rovlari foydalanuvchi interfeysidan, to yagona ma’lumotlar serverigacha ketma-ket o‘tib bormaydi.

3. 
   - rasm. Uchta zvenoli mijoz-server arxitekturasining sxemasi
   

Bu ma’noda ko‘p zvenoli arxitekgaturani eniga kengayishi kuzatiladi. Klient va serverlarni bunday taqsimlanishi gorizontal taqsimlanish deyiladi. Mijoz yoki server mantiqan bir xil turdagi modullarning taqsimlangan qismlarini o‘z tarkibida saqlashi mumkin, ularning ishlashi mustaqil, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda amalga oshiriladi (2.4- rasm).
Masalan, lokal tarmoqda bir necha web-server kompyuterlari mavjud bo‘lsin. Agar Web - sahifa o‘zgartirilsa, bu o‘zgarishlar boshqa serverlarga ham jo‘natiladi. Kelgan so‘rov uchun ma’lum bir server «karusel» usuli asosida tanlanadi. Bunday formada taqsimlash ommabop Web-saytlar o‘rnatilgan serverlardagi yuklamalarni tekislash maqsadida qo‘llaniladi.
Bitta sathli R2R (peer-to-peer) tarmog‘i asosidagi TT lar.Ushbu tarmoqni oldingilaridan farqi shundan iboratki, bunda tarmoq sharoitida dislokatsiya qilingan kompyuterlar o‘z resurslari bilan hech qanday server koipyuteridan foydalanmasdan o‘zaro almashishadi. Bu tizimdan bugunda ham millionlab


103




mijozlar foydalanishadi.R2R konsepsiyasi doirasida ushbu tarmoq tarkibiga kiruvchi hamma kompyuterlar bir-birlari bilan hech qanday markaziy serverlardan foydalanmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zaro munosabatda bo‘lishadi.
Katta miqyosda yaratiladigan TT i oraliq muhitining faoliyatini tashkil etadigan dasturiy ta’minot jahon andozalari asosida yaratilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Shu sababli, ko‘p hollarda oraliq muhit dasturiy ta’minoti «ochiq tizimlar» ning talablariga mos holda ishlab chiqiladi.

4. 
   - rasm. Ko‘p zvenoli mijoz-server arxitekturasining sxemasi.
   

2.