Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti

 

1.2. O’rta-Osiyo allomalari qarqshlarida xulq-atvor masalalarining 

yoritilishi. 

---

 

11 

  

Prezident  I.A.Karimov  bu  buyuk  siymolar  shaxsiyatiga  nega  bunchalik 

ahamiyat  qaratayotganligini  shunday  izohlaydi:  “Bizning  o’z  oldimizga  qo’ygan 

maqsadimiz  bunday  ulug’  zotlarning  hayot  yo’li  va  qoldirgan  merosini  to’liq 

tasvirlash  emas,  balki  ularning  eng  buyuk  namoyandalari  timsolida  ma’rifat,  ilmu 

fan,  madaniyat,  din  kabi  sohalarning    barchasini  o’zida  uyg’unlashtirgan 

xalqimizning  ma’naviy  olami  naqadar  boy  va  rang-barang  ekanligini  isbotlab 

berishdan  iboratdir.  Bunday  noyob  va  bebaho  boylikni  har  tomonlama  chuqur 

o’rganish, 

uning 

ma’no-mazmunini  farzandlarimizga  yetkazish  masalasi 

barchamiz,  birinchi  galda,  ziyolilarimiz,  butun  jamoatchiligimiz  uchun  ham  qarz, 

ham farz bo’lishi shart, deb hisoblayman”.

14

  

Prezidentimizning  Alisher  Navoiy  siymosi  va  badiiy-ma’naviy  merosiga 

cheksiz  ehtiromi  ushbu  kitobda  yanada  yorqin  aks  etgan:“O’zbek  xalqi  ma’naviy 

dunyosining  shakllanishiga  g’oyat  kuchli  va  samarali  ta’sir  ko’rsatgan  ulug’ 

zotlardan  yana  biri  –  bu  Alisher  Navoiy  bobomizdir...  Alisher  Navoiy  

xalqimizning  ongi  va  tafakkuri,  badiiy  madaniyati  tarixida  butun  bir  davrni  tashkil 

etadigan 

buyuk 

shaxs, 

milliy 

adabiyotimizning 

tengsiz 

namoyandasi, 

millatimizning  g’ururi,  sha’nu  sharafini  dunyoga  tarannum  qilgan  o’lmas  so’z 

san’atkoridir...    Agar  bu  ulug’  zotni  avliyo  desak,  u  avliyolarning  avliyosi, 

mutafakkir  desak,  mutafakkirlarning    mutafakkiri,  shoir  desak,  shoirlarning 

sultonidir”

15

.  Muallif  buyuk  ajdodimizning  bebaho  merosidan  “xalqimizni,  ayniqsa, 

yoshlarimizni 

qanchalik 

ko’p  bahramand  etsak,  milliy  ma’naviyatimizni 

yuksaltirishda, 

jamiyatimizda 

ezgu 

insoniy 

fazilatlarni 

kamol 

toptirishda 

shunchalik  qudratli ma’rifiy  qurolga ega bo’lamiz”  deb qat’iy ishonch bildiradi. 

Prezident  o’z  asarida  XX  asr  boshlarida  el-yurt  manfaati  uchun  jonlarini  tikkan 

ma’rifatparvarlarimiz  Mahmudxo’ja  Behbudiy,  Munavvarqori,  Abdulla  Avloniy, 

Ishoqxon Ibrat, Abdurrauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid CHo’lpon, Usmon 

Nosir  kabi  yuzlab  fidoiy  insonlarning  ma’naviy  jasoratini,  ulardan  keyin  xalq 

orasida  nom  qozongan  Qori  Niyoziy,  Toshmuhammad  Sarimsoqov,  Habib 

Abdullaev,  Sa’di  Sirojiddinov,  Obid  Sodiqov,  Yahyo  G’ulomov,  Ozod 

SHarafiddinov  kabi  ilm-fan  arboblari,  Oybek,  G’afur  G’ulom,  Abdulla  Qahhor, 

Zulfiya,  Said  Ahmad  singari  shoir  va  adiblar,  Lutfixonim  Sarimsoqova,  Halima 

Nosirova,  Olim  Xo’jaev,  Razzoq    Hamroev  va  boshqa  atoqli  san’atkorlarning 

xizmatlarini  minnatdorlik  bilan  eslab  o’tadi.  SHu  bilan  birga  Yangi  Davr,  ya’ni 

XVII  –  XX  asrlarda  ona  zaminimiz  –  Turkistonda  yuz  bergan  siyosiy 

parokandalik,  hukmron  kuchlarning  uzoqni  ko’rolmasligi  va  ma’naviy  zaifligi, 

bularning  oqibatida  xalq  boshiga  tushgan baloyu kulfatlarni ham taassuf bilan qayd 

etishni  unutmaydi.    

 “Ma’naviyat”  keng  qamrovli  hodisa.  Ma’naviyatning  moddiy  voqelikdagi 

izlari  madaniyat  deyiladi.  Madaniyat  tarkibiga  din,  ilm-fan,  axloq,  san’at-adabiyot 

kabi  voqeiy  hodisalar  kiradi.  SHu  ma’noda,  axloq  –  madaniyatning  tarkibiy 

qismidir.  SHaxs  ma’naviyatining  asosiy  jihatlari  –  imon,  ilm,  mas’uliyat,  mehr  deb 

                                                                 

14

 I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas  kuch, S.44.

 

15

 SHu kitob,  s. 47.

 

---

 

12 

ko’rsatgan  edik.  Bulardan  imon-e’tiqod  masalasi  ko’proq  din  tarkibida  ko’rilsa, 

ilmga  intilish  tuyg’usi  ilm-fanda,  mehr  san’at  va  adabiyotda  namoyon  bo’ladi. 

Mas’uliyat  tuyg’usi  esa  birinchi  navbatda  axloqqa  tegishlidir.  SHaxs  ma’naviyati 

faqat  imon-e’tiqod,  ilmga  intilish,  mehr  tuyg’usi  bilan    mukammallik  kasb 

etmaydi,  unda  birinchi  navbatda  o’z  imoni,  ilmi,  mehri  oldida  jiddiy  mas’uliyat 

hissi  ham  bo’lishi  kerak,  busiz  oldingilar  hammasi  bekor  bo’lib  qoladi. 

Ajdodlarimiz  ezgu  niyat,  ezgu  so’z,  ezgu  amal  uyg’unligini  ta’kidlashlari  ham 

behuda  emas  edi.  SHu  ma’noda  axloq  shaxs  ma’naviyatining  amalda  namoyon 

bo’lishidir.  “Axloq  –ma’naviyatning  o’zagi”  degan  iboraning  mohiyati  ham 

shunda. 

Ammo  imonsiz  kishi  axloqli  bo’ladimi?  Imon  ham turlicha bo’ladi – taqlidiy 

imon,  tahliliy  imon.  Taqlidiy  imon  egasining  ma’naviyati  ham,  axloqi  ham  o’ziga 

yarasha  bo’ladi.  Tahliliy  imon  egalari  esa,  afsuski,    hayotda ko’p uchrayvermaydi. 

“O’zligingni  anglab  yet  yoxud  Axloqshunoslik”  (Poznay  samogo  sebya  ili  Etika)  

asarining  muallifi,    xristian  faylasufi  va  axloqshunosi  Pьer  Abelyar  (!079-1142) 

diniy  aqidalarni  aqlga  tayangan  holda  mantiqan  tushunib  yetib  qabul    qilishni 

yoqlab  chiqqani  uchun  katolik  cherkovi  tomonidan  uning  ta’limoti  qoralangan  edi. 

Ilm  va  imon  birlashmagan  joyda  aqidaparastlik  va  fanatizm  avj  olishi  tarixda  ko’p 

marta  isbotlangan.  Dilida  samimiy    mehr  tuyg’usi  bo’lmagan    odamning  ham 

yuksak  axloq  egasi  deyish  juda  qiyin.  Mehr-shafqat,  hilm  odamgarchilikning 

asosiy belgilaridan  ekanligi  azaldan  ma’lum.  

Biz  bolaga  odob  o’rgatamiz.  “Qani  amakingga  bir  salom  bergin”,  deymiz. 

Odob  ma’naviyatimizning  libosidir.  Ba’zi  holatlarda  libosga  qattiq  e’tibor  beriladi. 

Masalan,  diplomatiya  odobining  o’z  qonun-qoidalari  bor.  Ba’zan  esa  ma’naviyat 

fidoyilari  umuman  libosga  e’tibor  bermaydilar.  Tasavvufning  malomatiya  tariqida 

hatto  ichki  kibrni  yengish,  riyo  (ikkiyuzlamachilik,  munofiqlik)dan  qochish  uchun 

tashqi  odobga  zid  ishlar  qilganlar.  Notanish  inson  birinchi  bo’lib,  qaddi-qomati, 

husni,  kiyinishi  va  odobi  bilan  diqqatimizni  tortadi.  “Voy,  anovi  kishining 

qo’polligini,  kiygan  kiyimi  ham  bir  ahvol  ekan”,  deyishadi  rasida  qizlar  bir-biriga 

shivirlashib.  Yoki  navqiron  yigitlar  o’tib  ketayotgan  go’zal  chehraga  mahliyo 

bo’lishadi.  Uning  sarv  qomati,  did  bilan  kiyinishi,  lola yuz, sunbul sochlari, xumor 

ko’zu  quyuq  kiprik,  hilol  qoshlari  nigohimizni  yashnatadi.  Agar  bunga  hayo  va 

andisha ham qo’shilsa, ko’ngilni tamom zabt etdi, deyavering. 

Ma’naviyatni  tadqiq  etish  oson  ish  emas,  bu  hozirgi  kunda  ushbu  ilmni 

rivojlantirishga  urinishlar  o’ta  qiyinchilik  bilan  samara  berayotganida  ham 

sezilmoqda.  Ammo  baribir  uni  «tutib  bo’lmaydigan»  o’ta  mavhum  narsa  deb 

qaramaslik  kerak.  Ahli  bashar  ma’naviyatsiz  bo’lmaydi,  chunki  aslida  inson 

mohiyati  moddiyat  va  ma’naviyatning  tutashuvidadir.  Har  bir  shaxs,  har  bir 

ijtimoiy  guruh  yoki  toifa,  har  bir  elat,  millat  va  mintaqa  xalqlari  o’z  tabiati  bilan 

yaratilgan

16

.  Demak,  har  birining  o’ziga  xos  ma’naviy  olami  mavjud.  Ushbu 

ma’naviy  olamlar  doimo  bir  xil  saqlanmaydi,  zamon  va  makonda  o’zgarib,  goh 

kamolot  sari  yuksalib,  goh  qashshoqlashib  turadi.  Bularning  barchasini  alohida 

                                                                 

16

 Prezidentimiz  bu haqda shunday fikr bildiradi:  “O’ylaymanki, yer yuzida qancha inson, qancha taqdir