|
3.2. Egalik kategoriyasi
Muayyan narsaning uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini anglatuvchi
umumiy ma’nolar va ularni ifodolovchi shakllar tizimi egalik kategoriyasi deyiladi.
Tegishlilik, egalik ma’nosini ifodalash uchun xizmat qiladigan affikslarni esa egalik
affikslari deymiz. Egalik affikslari grammatik shaxs ma’nosi bilan birga son
ma’nosini ham ifodalaydi. Masalan:
kitob+im, kitob+ing, kitob+i, kitob+imiz,
kitob+ingiz, kitob+i
so‘zlaridagi –im,- ing,-i,-imiz,-ingiz,-i affikslari o‘zakdan
anglashilgan narsaning 1,2,3-shaxsga, ya’ni
so‘zlovchi, tinglovchi va o‘zgaga
tegishli ekanini ifodalash bilan bir qatorda, mazkur narsaning bitta yoki bir necha
shaxsga qarashliligini ham bildiradi. Demak, egalik affiksidan anglashilgan birlik va
ko‘plik tushunchasi narsaga emas, balki so‘zlovchi, tinglovchi, o‘zga kabi
grammatik shaxslarga dahldor bo‘ladi.
Egalik affikslari unli va undosh bilan tugagan so‘z va so‘z shakllariga
qo‘shilib kelishiga ko‘ra ikki xil variantga ega bo‘ladi:
Shaxslar
Bir shaxsga tegishli
Ko‘p shaxsga egishli
Unlidan
so‘ng
Undoshdan
so‘ng
Unlidan
so‘ng
Undoshdan
so‘ng
1- shaxs
(so‘zlovchi)
olma+m
kitob+im
olma+miz
kitob+im
2- shaxs
(tinglovchi)
olma+ng kitob+ing olma+ngiz kitob+ing
3- shaxs
(o‘zga)
olma+si
kitob+i
olma+si
kitob+i
Egalik affikslar ot va otdan boshqa so‘zlar bilan qo‘llanganda quyidagi
xususiyatlarga ega bo‘ladi:
1. O‘zakka egalik qo‘shimchalari qo‘shish bilan tovush tushishi, orttirilishi
yoki o‘zgarishi mumkin:
og‘iz+im=og‘zim, bo‘yin+im=bo‘ynim, obro‘-
obro‘+y+im, parvo+y+im, o‘rtoq+im-o‘rtog‘im, eshik+im-eshigim. Ba’zi
so‘zlarga egalik affiksi qo‘shaloq qo‘shiladi: bun+i+si, qay+si+si, singl+i+si
12
2. Egalik affiksining 1,2- shaxsi asosdan anglashilgan narsa va belgini faqat
kishilarga nisbatlaydi. 3-shaxs orqali esa asosdan anglashilgan narsa va belgi
kishilardan boshqa narsalarga ham nisbatlanadi:
Mening ko‘ylagim, sening
ko‘ylaging, uning ko‘ylagi, dalaning havosi, qushlar ovozi kabi.
3. Egalik qo‘shimchalari otdan boshqa so‘zlarga qo‘shilib keladi:
o‘qishing,
hammang, qahramonim,qanaqasi, o‘qiganim, oqi, qorasi kabi. Barchasi, beshovi
kabi so‘zlar tarkibida ular betaraf xususiyatga ega bo‘ladi. Kishilik olmoshlari esa
egalik qo‘shimchasini qabul qilmaydi.
4. Egalik qo‘shimchalari o‘zi qo‘shilgan so‘zning boshqa so‘z bilan
bog‘lanishida ishlatiladi. Bu vaqtda egalik qo‘shimchasi qo‘shilgan so‘z qaratqich
kelishigi bilan aloqaga kirishadi. Biroq, egalik affiksi o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zning
sintaktik vazifasini ko‘rsatmaydi:
mening kitobim, sening kitobing
kabi. Agar
qaratqich kelishigidagi so‘z ko‘plikdagi kishilik olmoshi bilan ifodalansa,
qaralmishda egalik affiksi qo‘llanmasligi ham mumkin:
bizning xonadon, bizning
oila
kabi.
5. Egalik affiksini olgan ot yoki otlashgan so‘z ba’zan chiqish kelishigidagi
so‘z bilan ham bog‘lanishi mumkin. Bunda egalik shaklidagi so‘z ko‘pincha
otlashgan so‘zlardan bo‘ladi:
tanishlardan bittasi, Mehmonlardan kattasi.
6. Egalik affiksi bosh kelishikdagi so‘z bilan birikib, izohlovchi-izohlanmishli
birikma hosil qilishi mumkin:
Zarafshon daryo+si, chet tillar institut+i, sut
kombinat+i.
7. Odatda, ot va otdan boshqa so‘zlarga avval ko‘plik affiksi, keyin egalik
affiksi qo‘shiladi.Egalik affiksidan so‘ng kelishik affiksi qo‘shilishi mumkin:
kitob+lar+im+dan, yaxshi+lar+i+ga.
Egalik affikslarini olgan qarindoshlik,
yaqinlik ma’nosidagi otlar hurmat ma’nosini ifodalaganda esa, o‘zakka avval egalik
keyin ko‘plik affiksi qo‘shiladi:
dada+m+lar, uka+m+lar kabi.
8.Egalik affikslari ba’zi so‘zlar tarkibida grammatik ma’nosini yo‘qotib, o‘zi
qo‘shilgan so‘z bilan birga boshqa turkumga ko‘chishi mumkin:
ertasi, kechasi
(ravish) chamasi, yaxshisi (modal so‘z).
13
Egalik affikslarining omonimiyasi va sinonimiyasi. Egalik kategoriyasiga xos
1, 2-shaxs affikslari so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi ba’zi qo‘shimchalar bilan
shakldoshlik hosil qiladi: a) egalik va ot yasovchi qo‘shimchalar:
bola+m, olma+m
|| chida+m, to‘pla+m;
b) egalik va tuslovchilarning 1-shaxsi va ot yasochi
qo‘shimchalar:
ota+m, aka+m || keldi+m, yozdi+m || to‘pla+m, bog‘la+m;
v)
egalik va tuslovchilarning 2-shaxsi hamda ot yasovchi qo‘shimchalar:
ona+ng,
kitob+ing || o‘qi+ng, yoz+ing || yiri+ng; g)
egalik affiksining 2-shaxs birligi va
qaratqich kelishigining men, sen olmoshlariga qo‘shiladigan –ing shakli o‘zaro
omonim bo‘ladi:
kitob+ing || men+ing, sen+ing.
Egalik yoki –niki affiksi qo‘shilib kelgan so‘z ot kesim vazifasida
ishlatilganda sinonimik munosabatda bo‘lishi mumkin:
Bu- mening kitobim || bu
kitob- meniki
. Biroq bunday holda egalik affikslari o‘zi qo‘shilib kelgan otning shaxs
va sonini ko‘rsata olish xususiyati bilan qarashlilik shaklidan farqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
