Variant-5 Generator chulg’amlarining yulduz usulida ulash

3. O’zgarmas tok mashinalari.

0‘zgarmas  tok  dvigatellari  hozirgi  vaqtda  asosan  elektr transportda — metro, trolleybus, tramvayda qo‘llanilmoqda. Bunga sabab barcha elektr dvigatellar orasida faqat o‘zgarmas tok  dvigatellarining  aylanish  tezligini  ravon  va  bir  tekis o‘zgartirish mumkin. 

0‘zgarmas tok generatorlarining kuchla- 
nishi  ravon  boshqariladi.  Shunga  muvofiq  bu  generatorlar 
avtomatika va telemexanika qurilmalarida keng qo'llaniladi. 
0 ‘zgarmas  tok  mashinalari  qaytarlik  xossasiga  ega.  Barcha 
o‘zgarmas  tok  dvigatellari  generator  rejimida,  generatorlar 
esa  dvigatel  rejimida  ishlay  oladi. 
0‘zgarmas  tok  mashinasi ( 0 ‘TM) uchta qo‘zg‘almas qism,  aylanuvchi qism va kollek- 
tordan tuzilgan.  Mashinaning qo‘zg‘almas qismi — induktorda 
bosh va yordamchi qutblar joylashgan bo‘lib, bu qutblarning 
o ‘zagi  elektrotexnik  p o ia t  plastinkalardan  yigilgan.  Bosh 
qutblarda  uyg‘otish  chulg'am lari  joylashtirilgan  b o iib , 
ketma-ket  ulangan  va  ular  asosiy  magnit  maydonni  hosil 
qiladi.  Bosh  qutblar  orasiga  yordamchi  qutblar  joylashti- 
rilgan.  Faqat  katta  quvvatli  mashinalardagina  yordamchi 
qutblar  boiadi.  Ular  cho‘tkalar  ostidagi  uchqunni  kamay- 
tirish  uchun  qo'shimcha  magnit  maydon  hosil  qiladi.
Mashinaning aylanuvchi qismi yakor deyiladi. Yakorning 
o‘zagi ham elektrotexnik poiat plastinkalardan silindr shaklida 
ishlangan.  Yakor  ariqchalariga  chulg‘am  joylashtirilgan. 
Chulg‘amning  ketma-ket  ulanuvchi  ikki  seksiyani  tutash- 
tiradigan uchlari kollektor plastinkalariga ulangan (7.4- rasm).
Kollektor  alohida  mis  plastinkalardan  silindr  shaklida 
yasaladi.  Har  bir  kollektor  5080  ta  plastinkadan  yig'ilgan. 
Kollektor  generatorda  mexanik  to ‘g‘rilagich  vazifasini induktor
kollektor  va  cho'tkalar yakor bajaradi,  ya’ni  yakor  chul- 
g‘amlarida  induksiyalangan  EYK ta’sirida oqayotgan o ‘z- 
garuvchan  sinusoidal  tokni o ‘zgarmas  tokka  aylantirib, 
tashqi  elektr  zanjiriga  (tar-moqqa)  uzatadi.
0‘zgarmas  tok  genera- torining ishlash prinsipi elek- 
tromagnit induksiya qonuniga asoslangan.  Statorda joylashgan  uyg‘otish  chulg‘amlaridan 
o‘zgarmas  tok  o ‘tganda,  bu  tok  bir jinsli  o‘zgarmas  magnit 
maydon hosil qiladi. Yakor tashqi mashina vositasida magnit 
maydonda  aylantirilganda  uning  chulg‘amining  har  bir 
seksiyasida  EYK hosil bo‘ladi.  Bu  EYK quyidagi formuladan 
aniqlanadi:

Generatorlar uyg‘otish usuliga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
1.  Uyg'otish chulg'ami tashqi o ‘zgarmas tok manbayiga 
ulangan generatorlar.  Bunday generatorlar mustaqil uyg‘otish 
chulg‘ami generatorlar deyiladi (7.7- rasm, a). Yuqorida gene- 
rator  bu  turining  sxemasi  va  salt  yurish  xarakteristikasini 
(egriligini)  ko‘rib chiqqan edik (7.6-  rasm).
2.  0 ‘z-o‘zini  uyg‘otish  generatori.  Bunday  generator- 
larning  uyg‘otish  chulg‘ami  shu  generatoming  o ‘zidan  tok 
oladi.  Bunda generatorni uyg‘otish uchun yakorning o'zagi- 
dagi  qoldiq  magnit  maydondan  foydalaniladi.
0 ‘z-o‘zini  uyg‘otish  generatorlari  3  xil  boMadi:
a)  parallel  uyg‘otishli  generator.  Bunda  generatorni 
uyg'otish  uchun  chulg‘amlar parallel  ulanadi.  Bu  chulg‘am- 
ning qutblari 7.6- rasm, b da PUCH harflari bilan belgilangan;
b)  ketma-ket  uyg‘otishli  generator.  Bunda  uyg‘otish 
c h u lg ‘am i  (K U C H )  yakorga 
ketma-ket  ulanadi. ‘zgarmas tok mashinalari qaytarlik xossasiga ega. 
0‘zgarmas tok generatorining  kuchlanishini  asta-sekin  kamaytirsak,  mashina  o ‘zgarmas  tok  elektr  tarm og'idan  elektr 
energiyasi iste'mol qila boshlaydi va dvigatel rejimiga o ‘tadi. 
Ya'ni  mashinaning  yakoridagi  aylanish  momenti  tormoz- 
lovchi  emas,  balki  o ‘zi  elektromagnit  moment  hosil  qilib 
tashqi  mashinani aylantira boshlaydi.