Variant – 16 Mehnat resurslarini tarkibi tahlili. Xarajatlarni turkumlash. Ishlab chiqarish xarajatlarining tahlili. Ishlab chiqarish хarajatlarining iqtisodiy elementlari bo’yicha tarkibi va strukturasining tahlili Хarajat guruhlari

Variant – 16
1. Mehnat resurslarini tarkibi tahlili.
2. Xarajatlarni turkumlash. Ishlab chiqarish xarajatlarining tahlili.
4. Ishlab chiqarish хarajatlarining iqtisodiy elementlari bo’yicha tarkibi va strukturasining tahlili

Хarajat guruhlari	Ўtgan yili		Hisobot yili
	Summa, ming sўm	Jamiga nisabatan salmog’i, %	Summa, ming sўm	Jamiga nisabatan salmog’i, %
1	2	3	4	5
1. Moddiy хarajatlar	1 001 408	81,6%	1 539 843	77,9%
2. Mehnat haqi хarajatlari	121 594	9,9%	231 624	11,7%
3. Ijtimoiy sug’urta ajrat-malari	48 395	3,9%	92 359	4,7%
4. Amortizatsiya ajratmalari	3 859	0,3%	7 370	0,4%
5. Boshqa ishlab chiqarish хarajatlari	52 247	4,3%	104 730	5,3%
Jami ishlab chiqarish хarajatlari	1 227 503	100,0%	1 975 926	100,0%

1. Korxonaning mehnat resurslari tarkibi. Mehnat resurslarining tarkibi, tarkibi va roli. Korxonaning qisqacha tavsifi

Tashkilotning kadrlar salohiyati ostida uning shaxsiy tarkibi va tarkibi tushuniladi. Ishlab chiqarish vazifalarini amalga oshirish hajmi, sifati va o'z vaqtida bajarilishi, mashinalar, mexanizmlar, jihozlardan foydalanish samaradorligi, bu o'z navbatida ishlab chiqarish hajmiga, uning tannarxiga, foydasiga va boshqa bir qator moliyaviy-iqtisodiy ko'rsatkichlarga ta'sir qiladi, bu tashkilotning mehnat resurslari bilan ta'minlanishiga va ulardan foydalanish samaradorligiga bog'liq.

Zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida ishlab chiqarish fondlari, xom ashyolardan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati va tuzilishini yaxshilash ham ishchilar soniga, ham ularning malakasi darajasiga bog'liq. Amaldagi qonunchilikka muvofiq, korxonalar o'zlari ishchilarning umumiy sonini, ularning kasbiy va malaka tarkibini belgilaydilar. Kadrlarning etishmasligi ko'pincha mahsulot sifati va dinamikasiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Ishchi kuchining yosh chegaralari va ijtimoiy-demografik tarkibi qonun hujjatlari tizimi bilan belgilanadi.
Mehnat resurslariga quyidagilar kiradi:
1) I va II guruh urush va mehnat nogironlari va imtiyozli shartlarda pensiya oladigan ishlamaydigan shaxslar bundan mustasno, mehnatga layoqatli aholi;
2) pensiya yoshidagi ish bilan band bo'lganlar;
3) 16 yoshgacha bo'lgan ishlaydigan o'spirinlar.
Mehnat resurslarini rejalashtirish va hisobga olish ko'rsatkichi sifatida ta'riflash, avvalambor, mehnat resurslarining miqdoriy xususiyatlarini va ularning tuzilishini aks ettirishi kerak. Rejalashtirish va buxgalteriya ko'rsatkichi sifatida mehnat resurslari - bu jamoat xo'jaligida ish bilan band bo'lgan aholi soni, shuningdek, mehnatga layoqatli yoshdagi ishsizlar soni. Bu ishchi kuchining faol va passiv qismini tavsiflaydi.
Mehnat resurslari, xodimlar yoki kadrlar - bu turli xil ishlab chiqarish va iqtisodiy funktsiyalarni bajaradigan tashkilot xodimlarining asosiy tarkibidir (menejment bundan mustasno). Bu, avvalambor, statik va dinamik jihatdan hisobga olingan soni, tuzilishi, kasbiy muvofiqligi va malakasi bilan tavsiflanadi.
Mehnat resurslari miqdoriy va sifat xususiyatlariga ega. Miqdoriy ko'rsatkichlarga son va tarkib ko'rsatkichlari (jinsi, yoshi, ijtimoiy guruhlari va boshqalar bo'yicha) kiradi. Sifatli - ta'lim darajasi ko'rsatkichlari, kasbiy malaka tuzilishi va boshqalar.
Korxonaning barcha shaxsiy tarkibi ikki guruhga bo'linadi: sanoat ishlab chiqarish xodimlari (PPP) va noishlab chiqarish xodimlari. PPP ishchilari ishchilar va xizmatchilarga bo'linadi. Xodimlar tarkibida menejerlar va mutaxassislar ajralib turadi.
Menejerlar - bu boshqaruv vazifalari yuklangan xodimlar. Bularga direktor, boshliqlar, menejerlar, raislar, ustalar, bosh mutaxassislar (bosh buxgalter, bosh muhandis va boshqalar) va ularning o'rinbosarlari kiradi.
Mutaxassislar - bu muhandislik, iqtisodiy va boshqa ishlar bilan shug'ullanadigan yollangan ishchilar. Bularga ma'murlar, buxgalterlar, dispetcherlar, muhandislar, inspektorlar, matematiklar, ratsionerlar, sotsiologlar, sotuvchilar va boshqalar kiradi.
Texnik ijrochilar - bu hujjatlar, buxgalteriya hisobi va nazorati va iqtisodiy xizmatlarni tayyorlaydigan va bajaradigan xodimlar. Bularga agentlar, kotiblar, statistiklar, stenograflar va boshqalar kiradi.
Ishchilar - bu mahsulotni yaratish yoki ishlab chiqarishning normal rivojlanishini ta'minlash bilan bevosita shug'ullanadigan ishchilar.
Mehnat faoliyati xususiyatiga qarab, tashkilotning shaxsiy tarkibi kasblari, mutaxassisliklari va malakalari bo'yicha bo'linadi.
Kasb - bu maxsus mashg'ulotlar natijasida olingan bilimlar va mehnat ko'nikmalarining umumiyligi bilan shartlangan xodim faoliyatining ma'lum bir turi.
Mutaxassislik - o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan va xodimlardan qo'shimcha maxsus bilim va ko'nikmalarni talab qiladigan ma'lum bir kasb doirasidagi faoliyat turi.
Malaka - xodimning kasbiy tayyorgarligi darajasi va turi, uning malaka (tarif) toifalarida va toifalarida ko'rsatiladigan ma'lum bir murakkablikdagi ishni yoki funktsiyalarni bajarish uchun zarur bo'lgan bilimlari, ko'nikmalari va qobiliyatlari.
Tashkilot xodimlari haqidagi ma'lumotlar shimlar jadvalida tizimlashtirilgan. Xodimlar jadvali - bu har bir aniq birlik va umuman tashkilot uchun tuzilma, lavozimlar soni, rasmiy maoshlarni belgilaydigan tashkilotning ichki hujjati. Xodimlar jadvali va tashkilotning shtatlar tarkibi mustaqil ravishda ish tavsiflarida tavsiflangan xodimlar o'rtasida mavjud mehnat taqsimotini birlashtirgan holda ishlab chiqadi va tuzatadi. Kadrlar jadvali, ma'lum bir lahzada kasbiy malakalarning soni to'g'risida vaziyatni belgilab, ma'lum bir amal qilish muddatining hujjati bo'lishi kerak. Eng maqbul davr bir yil bo'lishi mumkin.
Mehnat resurslari sonining ko'rsatkichlari vaqtning aniq bir nuqtasi (bu yoki boshqa sana) bo'yicha hisoblanadi va o'rtacha ma'lum bir davr (oy, yil) bo'yicha hisoblanadi. Ikkala holatda ham ikkita ko'rsatkich qo'llaniladi: ishchilarning ish haqi soni va ish bilan band bo'lgan odamlar soni.
Korxonaning ish haqi fondiga korxonaning asosiy faoliyati bilan shug'ullanadigan, bir kundan ortiq muddatga doimiy va vaqtincha ishlashga yollangan barcha xodimlar, shuningdek, kamida 5 kun muddatga yollangan, ushbu korxonada ish haqi oladigan, asosiy bo'lmagan ishlarda ishlovchi xodimlar kiradi. ular ish safari, ta'tilda, malaka oshirish kurslarida, boshqa tashkilotda shartnoma asosida ishlaydi. Ish haqi fondiga boshqa tashkilotlarga shartnoma bo'yicha vaqtincha tayinlangan xodimlar, agar ular asosiy ish joylarida ish haqi olmasa, ishlab chiqarish amaliyotini o'tayotgan o'quv yurtlari talabalari, yarim kunlik ishchilar kiradi.
Ish haqi raqami bilan bir qatorda, aslida ish bilan band bo'lganlar sonini bilish muhimdir. Korxonalar uchun qatnashish raqami ham ma'lum bir qiymatga ega (ishga kelgan odamlar soni.) Qatnashchilar soni ish bilan band bo'lganlar sonidan ishdan bo'shash vaqti bilan farq qiladi.
Mehnat resurslari sonining doimiy o'zgarishi tufayli o'rtacha ko'rsatkichlar hisoblanadi.


2. Xarajatlarni turkumlash: Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari, «o’zgaruvchan» va «o’zgarmas» xarajatlar
Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xom-ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, asosiy vositalar (amortizatsiya), mehnat rusurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarining qiymat ko’rinishini ifoda etadi.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarishni tashkil qilish uslubi va texnologiyasi bilan belgilangan mahsulotni ishlab chiqarish (ish, xizmatlar bajarish) bilan bevosita bog’liq xarajatlar kiritiladi. Bo’larga: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish yo’nalishidagi ustama xarajatlar hamda boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar kiradi.
3.Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiradi:
-tashqaridan sotib olinadigan ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibiga kirib, uning asosini tashkil etadigan Yoki mahsulot Tayyorlashda (ish bajarishda, xizmat ko’rsatishda) zarur komponent hisoblanadigan xom-ashyo va materiallar;
-mahsulotni o’rash hamda boshqa ishlab chiqarish zaruriyatlari uchun sotib olingan materiallar, ta’mirlash uchun ehtiYot qismlar, moslamalar va boshqa mehnat buyumlari;
-texnologik maqsadlar, binolarni isitish, barcha turdagi energiyani ishlab chiqarish uchun sarflanadigan chetdan sotib olingan yoqilg’ining hamma turlari;
-korxonaning texnologik, tarnsport va boshqa ishlab chiqarish, shuningdek, xo’jalik zaruriyatlariga sarflanadigan sotib olinadigan barcha turdagi energiya;
-tabiiy kamayishining me’yor chegarasidagi moddiy resurslarning kamomadi va buzilishlaridan yo’qotishlar;
Ishlab chiqarishdagi mehnatga haq to’lash xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:
-korxonada qabo’l qilingan mehnatga haq to’lash shakl va tizimlariga muvofiq ishbay haqlari, tarif stavkalari va mansab okladlari asosida haqiqiy bajarilgan ishlar uchun ishlab chiqarishdagi hisoblangan ish haqi;
-natura shaklida haq to’lash tartibi bo’yicha beriladigan mahsulot qiymati;
-amaldagi tartiblarga ko’ra rag’batlantiruvchi to’lovlar, jumladan, ishlab chiqarish natijalari uchun mukofotlar (natural mukofotlarni qo’shgan holda) ta’rif stavkalari va okladlarga kasb mahorati uchun qo’shimcha ustama to’lovlar, amaldagi qonunchilikka muvofiq ko’p yillik xizmatlari uchun (shu xo’jalikda bir ixtisoslikdagi ish staji uchun) ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan taqdirlanishlar, mukofotlar, kasb mahorati uchun ta’rif stakalar va okladlarga nisbatan) ustama to’lovlar, harakatdagi qonunchilikka muvofiq ko’p yillik xizmatlari uchun ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan taqdirlashlar;
-ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq tovon to’lovlari, jumladan, tungi ish vaqti, ish vaqtidan so’nggi ish uchun to’lovlar.
Amaldagi Nizomga muvofiq xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning barcha xarajatlari quyidagi guruhlarga ajratiladi:

1. 
   ahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar;
   

A) Ishlab chiqarish tannarxiga qo’shilmaydigan xarajatlar, ammo, davr xarajatlariga qo’shiladigan xarajatlar (asosiy faoliyatdan ko’rilgan foydani aniqlash uchun);

2. 
   Korxonaning umumxo’jalik faoliyatidan ko’rgan foyda yoki zararini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat xarajatlari.
   
3. 
   Favqulodda zarar (soliq to’lashga qadar aniqlanadigan foydani hisoblashda ishtirok etadigan).
   

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xarajatlarini yuqoridagi tarkib bo’yicha guruhlanganda, har bir guruh xarajatlari quyidagicha turkumlanadi: