Valuta-kredit munosabatlari

Fyuchers operatsiyalari.
 Muddatli valuta operatsiyalaridan
yana biri bo‘lgan moliyaviy fyuchers bitimlari 1970-yilda xalqa-
ro valuta bozorida birinchi bor qo‘llanilishining o‘zidayoq keng
tarqaldi. Bu operatsiya aktivlarni bitim imzolanayotgan payt-
dagi  narxlar  bo‘yicha  biror  vaqt  o‘tishi  bilan  sotib  olishni
yoki sotishni ifodalaydi.
Bu oldi-sotdi operatsiyasi fyuchers shartnomasi asosida amalga
oshiriladi. Unda operatsiyaga muddati, mijozlarning hisob raqami,
qatnashchilari, kontragentlar, oldi-sotdi obyekti, mol yetkazib
berish muddati, mol miqdori va narxlari ko‘rsatiladi.
Valuta fyuchersi esa kelgusi valuta oldi-sotdisiga tuzilgan shart-
noma bo‘lib, u bo‘yicha sotuvchi ko‘rsatilgan muddatda o‘rnatilgan
kurs bo‘yicha aniq bir valuta miqdorini sotish, xaridor esa maz-
kur valutani shu shartlarda sotib olish majburiyatlarini oladi.
Fyuchers  shartnomasi  uning  bajarilish  muddati  yetib  kel-
gunga qadar xaridor tomonidan sotilib, keyingi xaridorlarga ham
qayta sotilishi mumkin. Shuning uchun fyucherslar savdosida:
1. Valuta bo‘yicha kelajakda valuta kursi o‘zgarishini ko‘ra
bilish;
2. Fyuchers amal qilish muddatida doimo kurs o‘zgarishlarini
kuzatib borish va noxush holat ko‘rina boshlanganda undan o‘z
vaqtida xalos bo‘lish muhim ahamiyat kasb etadi.
Fyuchers shartnomalari ikki vazifani amalga oshiradi:
a) investorlarga bozorda valuta kursining noxush o‘zgarishlari
bilan bog‘liq bo‘lgan riskni xeirlashga imkon beradi;
b) birjadagi chayqovchilarga bundan foyda olishga imkon be-
radi.
Fyuchers operatsiyalaridan olinadigan foyda marja deb ham
yuritiladi.
Fyuchers bitimlari forvard bitimlaridan farq qilgan holda:
– juda oddiy bekor qilinadi;
– valutaning qat’iy belgilangan summasida tuziladi;

---

55
– rasmiy birjalarda sotiladi va bunda
 
faqat og‘zaki oldi-sotdi
qilish tan olingan;
–  Fyuchers  sotuvchilari  fyuchers  majburiyatlarining  ba-
jarilishini  kafolatlash  uchun  birja  dilerlariga  pullik  marjali
to‘lashni ko‘zda tutishlari kerak.
Opsionlar bilan bitimlar. Muddatli valuta operatsiyalarining
yana bir turi – bu valuta opsionlaridir.
Opsion – lotincha so‘z «optio»dan olingan bo‘lib, «tanlov»
ma’nosini beradi. Opsion – bu ma’lum bir aktivni shartnomada
qayd etilgan bahoda, oldindan kelishilgan sanada yoki kelishil-
gan  ma’lum  bir  davr  ichida  sotib  olish  yoki  sotish  huquqini
(sotib oluvchi opsioni uchun) boshqa shaxsga berilishi haqidagi
ikki taraflama shartnomadir.
Mazkur  shartnoma  bo‘yicha  bir  broker  (diler)  yozib,  op-
sionni boshqa brokerga beradi, boshqa broker esa uni sotib oladi
va opsion shartlari ko‘zda tutgan muddat ichida uni («strayk»
baho) o‘rnatilgan kurs asosida opsionni yozib bergan shaxsdan
(sotib  oluvchi opsioni)  ma’lum bir  miqdordagi valutani  sotib
olish yoki unga bu valutani sotish (sotuvchi opsioni) huquqiga
ega bo‘ladi.
Shunday  qilib,  opsion  sotuvchisi  valutani  sotishga  (yoki
sotib olishga) majbur,  opsionni sotib oluvchi shaxs  esa buni
qilishi  shart  emas.  Ya’ni  u  valutani  sotib  olishi  yoki  sotib
olmasligi  (sotishi  yoki  sotmasligi)  mumkin.  Demak,  opsion
sotib oluvchini almashuv kursini kelishilgan «strayk» bahodan
oshiq yoqimsiz o‘zgarishidan himoya qiluvchi, valuta risklarini
sug‘urta  qilish  shaklidir.  Agar  almashuv  kursi  «strayk»  ba-
hodan oshib, ijobiy tomonga o‘zgarsa, opsion daromad olish
imkonini beradi.
Opsionning «strayk» bahoga nisbatan almashuv (joriy) kursi-
ning o‘sishi «apsayd» (inglizcha «upside» – yuqori tomoni) deb
ataladi. Uning «strayk» bahoga nisbatan pasayishi esa «daun-
sayd» (inglizcha «downside» – pastki tomoni) deb ataladi.
Opsionning 3 turi mavjud, ya’ni:
1. Sotib olishga opsion («call option») – bu opsionni sotib
oluvchi shaxsning, valuta kursining o‘sish xavfidan (yoki ma’lum
bir sanaga hisob-kitob qilishdan) o‘zini himoya qilish maqsadida

---

56
uning  mazkur  valutani  sotib  olish  (yoki  hisob-kitobni  amalga
oshirish)  huquqidir  (majburiyati  emas).
2. Sotishga opsion («put option») – bu opsionni sotib olgan
shaxsning valuta qadrsizlanishidan o‘zini himoya qilish maqsa-
dida shu opsionni sotishga (yoki ma’lum sanaga hisob-kitob qi-
lish)  huquqini  (majburiyatini  emas)  bildiradi.
3. Opsion stellaj (nemischa «stellage») yoki («put-call op-
tion») – bu opsion egasiga valutani bazis bahosi bo‘yicha sotib
olish  yoki  sotish  huquqini  beradi  (bir  vaqtning  o‘zida  sotib
olish va sotishni emas). Opsionda uning muddati ko‘rsatiladi.
Opsionning muddati – bu sana yoki ma’lum bir davr bo‘lib,
sana  yoki  davr  muhlati  o‘tib  ketsa,  mazkur  opsionni  ishlatib
bo‘lmaydi.
Opsionning  2  andozasi  mavjud:  a)  yevropacha  va  b)
amerikacha.
Yevropacha andozasi – bunda opsion faqat ma’lum bir bel-
gilangan sanaga ishlatilishi mumkin.
Amerikacha andozasi – bunda opsion davrining istalgan pay-
tida opsion ishlatilishi mumkin.
Opsion o‘z kursiga ega. Opsion kursi – bu strayk bahodir
(inglizcha «strike price»). Bu valutani, ya’ni opsion aktivini sotib
olish  («put»)  yoki  sotish  («call»)  mumkin  bo‘lgan  bahosidir.
Opsionga egalik qilish uni sotib olgan shaxsga oldindan bilib
bo‘lmaydigan kelgusidagi o‘zgarishlardan o‘zini himoya qilish
imkonini beradi. Opsion shartnomasi opsion egasi uchun ijro
etilishi majburiy bo‘lgan shartnoma emas. Shuning uchun ham,
agar  opsion  amalga  oshmasa,  egasi  uni  berib  yuborishi  yoki
ishlatmasdan qoldirishi mumkin.