Valuta-kredit munosabatlari

X  bob. TASHQI  SAVDO  OPERATSIYALARINI
KREDITLASH
10.1. Tashqi iqtisodiy faoliyat va tashqi
savdoning obyektiv zarurligi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir chet davlat boshqa dav-
latlar bilan iqtisodiy munosabatlar o‘rnatish, tashqi savdo alo-
qalarini rivojlantirish, mamlakatga chet el investitsiyalarini jalb
qilish, tashqi iqtisodiy faoliyatni mikrodarajada intensivlashti-
rish, tashqi savdo aylanmasida markazlashgan eksport va import
ulushini kamaytirish, mijozlarga valuta xizmatini ko‘rsatadigan
tijorat banklari sonini kengaytirish va shu kabi boshqa masala-
lar eng dolzarb vazifalarni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda nimani tushunish lozim?
Bu faoliyat nima uchun qo‘llab-quvvatlanadi?
Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda ikki yoki undan ko‘p mam-
lakatlar hyuududida faoliyat ko‘rsatuvchi xo‘jalik subyektlari si-
fatida davlat organlari va davlat korxonalari ham ishtirok etishi
mumkin. O‘zaro iqtisodiy aloqalar faqatgina savdo operatsiyalarini
o‘tkazishdan iborat bo‘lib qolmay, shuningdek kreditlash, in-
vestitsiyalar kiritish, qo‘shma korxonalar vositasida bahamjihat
iqtisodiy faoliyat yuritish ham shular jumlasidandir. Tashqi savdo
esa tashqi iqtisodiy aloqalarning bir sohasi bo‘lib, turli mam-
lakat xo‘jalik subyektlarining savdo operatsiyalarini o‘z ichiga
oladi.
Tashqi iqtisodiy  faoliyat  yuritish davomida  o‘zaro xo‘jalik
munosabatlariga kirishayotgan xo‘jalik subyektlari tashqi iqti-
sodiy  faoliyat  ishtirokchilari  deb  yuritiladi.  O‘zbekiston  Res-
publikasida tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari alohida ro‘yxatga
olinib ularga maxsus guvohnoma beriladi. Bunday holat tashqi
iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, ishtirokchilarga maxsus im-
tiyozlar  berish  orqali  mazkur  faoliyatni  rag‘batlantirish,  boj-

---

180
xona hisobini takomillashtirishga yo‘naltirilgan. Hozirgi kunda pul-
kredit va valuta siyosatining rivojlangan bozor iqtisodiyoti mam-
lakatlari uchun xos bo‘lgan usullaridan to‘laligicha foydalanish
maqsadga muvofiq emas. Bunga sabab iqtisodiyotdagi bir qator
ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal etilmaganligidir.
Iqtisodiyotning  noustuvor  holati,  unda  tarkibiy  qayta  qu-
rishning yakunlanmaganligi, ichki ishlab chiqarishdagi ma’lum
tarmoqlarning dunyo darajasiga yetishmaganligi amaliyotda alo-
hida korxonalar,  mintaqalar va birinchi darajali  ijtimoiy  das-
turlarning asosan davlat tomonidan moliyalanishini saqlab qo-
lishni talab qiladi.
Tashqi savdo sohasida muammolarning hal etilishida chet el
valutasining muomalasida valuta munosabatlarini tartibga solish-
da maxsus valuta qonunchiligi muhim o‘rin tutadi. Valuta qo-
nunchiligining eng  muhim vazifasi  chet el valutasining chek-
langan muomalasi sharoitida O‘zbekiston so‘mini himoya qi-
lishdir.
Tashqi savdo va valutadagi operatsiyalarini ko‘rib chiqishda
avval  rezidentlar,  norezidentlar  va  vakolatli  bank  tushuncha-
larini ko‘rib chiqish lozim. Rezidentlar – O‘zbekiston Respub-
likasi hududida joylashgan yoki doimiy yashab turgan yuridik va
jismoniy  shaxslar,  norezidentlar  –  chet  elda  joylashgan  yoki
doimiy yashab turgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Chet el
valutasida operatsiyalar o‘tkazish uchun litsenziya olgan tijorat
banklari vakolatli banklar deb yuritiladi.
Tijorat banklarining tashqi iqtisodiy faoliyati tovarlar va xiz-
matlarning eksporti-importi, nosavdo xarakterdagi bitimlar va
mamlakat hududida xo‘jalik faoliyati yurgizayotgan norezident-
lar bo‘yicha so‘mda va chet el valutasida operatsiyalar o‘tkazish
bilan bog‘liq.
Tashqi savdo bo‘yicha valuta operatsiyalar faqatgina vakolatli
banklar orqali va to‘g‘ri rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga
oshiriladi. Rezident yuridik shaxslar uchun chet el valutasining
qonuniy manbalari quyidagilardir:
– respublika va mahalliy budjetlarning chet el valutasidagi
mablag‘lari;
– nizom fondiga (kapitaliga) kirimlar;

---

181
– vakolatli va chet el banklari va moliya institutlaridan olin-
gan kreditlar;
– ichki bozorda vakolatli banklar orqali sotib olingan valuta;
– xayriya fondlari.
Jismoniy shaxslar quyidagi valuta mablag‘lariga egalik qilish-
lari mumkin:
– bojxona qoidalari va bank qonunchiligiga muvofiq ravishda
O‘zbekistonga  olib  kirilgan,  o‘tkazilgan  va  jo‘natilgan  valuta
mablag‘lari;
– vakolatli banklardan sotib olingan naqd valuta;
– O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida ishlagan-
ligi uchun olgan ish haqi va boshqa mukofotlar.
Fuqarolarning valutadagi shaxsiy mablag‘lari joriy hisob-
larga va omonatlarga erkin qabul qilinadi. Joriy hisobvaraqlarning
rejimi qabul qilinayotgan valutaning kelib chiqish xarakteriga
qarab o‘rnatiladi.
Rezidentlar tomonidan joriy valuta operatsiyalariga quyidagi-
lar  kiradi:
–  eksport-import  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  chet  el  valutasini
O‘zbekiston  Respublikasiga  va  O‘zbekiston  Respublikasidan
tashqariga o‘tkazish;
– moliyaviy kreditlar olish va berish;
–  omonatlar,  investitsiyalar,  kreditlar  va  kapitalning  ha-
rakati bilan bog‘liq boshqa operatsiyalar bo‘yicha daromadlar-
ni O‘zbekiston Respublikasiga va O‘zbekiston Respublikasidan
tashqariga o‘tkazish;
– O‘zbekiston Respublikasiga va O‘zbekiston Respublikasi-
dan tashqariga nosavdo xarakterdagi o‘tkazmalar.
Rezidentlar o‘rtasida hisoblarning chet el valutasida o‘tkazilishi
mumkin emas.
Valuta muomalasini tartibga solishning ustuvor yo‘nalish-
laridan biri ichki valuta bozoridir. O‘tish jarayonida uning mu-
qobil faoliyati valuta mablag‘larini chet elga olib chiqib ketish
bo‘yicha ma’muriy cheklovlarning kiritilishini talab qiladi. Ichki
valuta  bozorida  doimiy  taklifni  ta’minlash  quyidagi  yo‘llar
bilan amalga oshiriladi:

---

182
– korxonalar tomonidan eksport valuta kirimining 30 %ini
vakolatli banklar orqali banklararo valuta birjasida majburiy so-
tish;
– vakolatli banklar vositachiligida korxonalarning o‘z valuta
mablag‘larini ihtiyoriy ravishda sotishi;
– Markaziy bankning valuta intervensiyalari.
Chet el valutasiga bo‘lgan talab uning korxonalar va vakolatli
banklar tomonidan sotib olinishini cheklash orqali tartibga so-
linadi.
Korxona, muassasa va tashkilotlarning (rezidentlar va nore-
zidentlar) vakolatli banklardagi joriy valuta hisobvaraqlariga chet
el valutasidagi quyidagi kirimlar hech qanday cheklovlarsiz qabul
qilinadi:
– korxona joriy hisobvarag‘idan ilgari xizmat safari xarajat-
lari uchun olingan mablag‘larning sarflanmagan qoldig‘i;
– bojxona qonunchiligiga muvofiq jismoniy shaxslardan qabul
qilingan bojxona to‘lovlari;
– soliq  qonunchiligiga muvofiq soliq to‘lash  bo‘yicha  jis-
moniy shaxslardan qabul qilingan to‘lovlar;
– O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko‘ra musodara
qilingan mablag‘lar.
Valuta operatsiyalarini o‘tkazish davomida valuta qonunchili-
giga rioya qilinishi valuta nazoratining organlari va agentlari to-
monlaridan nazorat qilinadi. Valuta nazoratining asosiy yo‘na-
lishlari quyidagilardir:
– o‘tkazilayotgan valuta operatsiyalarining amaldagi qonun-
chilikka muvofiqligi va ularni o‘tkazish uchun barcha zarur li-
tsenziya va ruxsatnomalarning mavjudligini aniqlash;
– rezidentlar tomonidan valutani ichki bozorda sotish bo‘-
yicha va davlat oldidagi majburiyatlarining bajarilishi tekshirish;
– chet  el  valutasidagi to‘lovlarning  asosli  ekanligini  tek-
shirish;
– valuta operatsiyalari va norezidentlarning so‘mdagi ope-
ratsiyalari bo‘yicha hisob va hisobotning to‘liqligi va haqqoniyli-
gini tekshirish.
Valuta nazoratining organlari O‘zbekiston Markaziy banki
va O‘zbekiston Respublikasi hukumati hisoblanadi.

---

183
Valuta nazorati vazifasini valuta nazoratining agentlari ba-
jaradilar,  masalan:  Markaziy  bankka  hisobot  beruvchi  va-
kolatli banklar. Davlat bojxona qo‘mitasi va uning tarkibiy tu-
zilmalari valuta qimmatliklarining O‘zbekiston Respublikasi
chegaralaridan o‘tishini nazorat qiladi. Pul muomalasini, shu
jumladan, valuta muomalasini tartibga solish maqsadida pul-
kredit siyosati bo‘yicha respublika komissiyasi tuzilgan. Valuta
qonunchiligi  talablarining  bajarilishini,  shuningdek,  Davlat
soliq qo‘mitasi nazorat qiladi.
Chet  el  valutasi  bilan  amalga  oshiriladigan  bank  opera-
tsiyalariga quyidagilar kiradi:
– mijozlarning valuta hisobvaraqlarini olib borish;
– nosavdo operatsiyalar;
–  O‘zbekiston  vakolatli  banklari  va  chet  el  banklari  bilan
vakillik aloqalarini o‘rnatish;
– tovarlar va xizmatlarning eksporti va importi bilan bog‘liq
bo‘lgan xalqaro hisob-kitoblar;
– ichki valuta bozorida chet el valutasini sotish va sotib olish;
– O‘zbekiston Respublikasi hududida valuta mablag‘larini
jalb qilish va joylashtirish;
– xalqaro pul bozorlarida kredit operatsiyalari;
– xalqaro pul bozorlarida depozit va ayirboshlash operatsi-
yalari.
Tijorat banklari yuqoridagi operatsiyalarni faqatgina Mar-
kaziy bankning mos litsenziyasi mavjud bo‘lgandagina amalga
oshiradi.
Tranzit valuta hisobiga chet el valutasidagi tushumlar to‘la-
ligicha kirim qilinadi. Joriy valuta hisobida esa eksport tushumin-
ing bir qismini majburiy sotishdan so‘ng korxonaning ixtiyor-
ida qolgan valuta mablag‘lari hisobga olinadi.
Korxonaning valuta hisobiga quyidagi tushumlar kirim qili-
nishi mumkin:
– tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun
chet eldan jo‘natilgan eksport tushumi;
– ichki bozorda amaldagi qonunchilikka mos ravishda sotib
olingan valuta mablag‘lari;
– chet el valutasidagi dividendlar va foyda;

---

184
– qo‘shma korxona ishtirokchilarining korxona nizom fondi-
ga qo‘shayotgan valutadagi ulushlari.
Milliy  iqtisodiyotning  barqaror sur’atda  rivojlanishi  tashqi
savdo va eksport sohasidagi faoliyat samaradorligiga ham bog‘liq.
Tashqi bozorda konyunkturaning yomonlashuviga qaramasdan,
tashqi savdo aylanmasi 2007-yildagi 15719,6 mln dollardan 2008-
yilda 19077,0 mln dollar hajmiga qadar, ya’ni 21,4 foizga oshdi
(1-rasm).