3.3. Muddatli valuta operatsiyalari
va ularning amalga oshirilishi
Muddatli valuta operatsiyalari – bitim tuzilgandan keyin bi-
timdagi kurs bo‘yicha kelishilgan xorijiy valutani ma’lum mud-
dat o‘tgach yetkazib berishga kelishiladigan valuta bitimlaridir.
Bundan muddatli valuta operatsiyalarining ikki xususiyati kelib
chiqadi:
1. Bitim tuzilishi bilan bajarilishi o‘rtasida ma’lum davr-vaqt
bor.
2. Muddatli valuta operatsiyalari bo‘yicha valuta kursi ma’lum
muddat o‘tganidan keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan
paytda belgilanadi.
Odatda, bu operatsiyalar valuta kursi o‘zgarishidan himoyala-
nish yoki qo‘shimcha foyda olish maqsadida amalga oshiriladi.
Muddatli valuta operatsiyalarining quyidagi turlari mavjud:
– forvard operatsiyalari;
– fyuchers operatsiyalari;
– opsionlar bilan operatsiyalar;
– SVOP operatsiyalari;
– valuta arbitraji.
Forvard operatsiyalari. Muddatli valuta operatsiyalari deb bel-
gilangan, ammo ikki ish kunidan oshiq bo‘lgan muddatda amalga
oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi.
52
Forvard valuta bitimi – bu voz kechib bo‘lmaydigan va bank
bilan uning mijozi o‘rtasidagi ma’lum miqdordagi kelishilgan
valutani bitim tuzilayotgan vaqtda qayd qilingan ayirboshlash
kursida kelgusi muddatlarda amalga oshirish bo‘yicha majburiyat-
larning bajarilishidir. Bu vaqt aniq bir sana yoki ikki sana orasida
namoyon bo‘ladi. Forvard valuta bitimining o‘ziga xos xususiyat-
lari mavjud:
a) bu voz kechib bo‘lmaydigan va majburiy shartnomadir.
Bitim tuzilgandan keyin mijoz bitimdan voz kechishga haqqi
yo‘q. Mijoz shartnomada ko‘rsatilgan chet el valutasini sotib
olishi yoki sotish shart;
b) bitim chet el valutasidagi aniq bir miqdorni tashkil etadi.
Mijoz bitimda ko‘rsatilgan miqdordan ko‘proq valutani sotib
olishga ham, sotishga ham haqqi yo‘q;
v) bitim kelishilgan aniq bir sanada bajarilishi shart. Mijoz
forvard bitimining bajarilish sanasini uzoqlashtira yoki yaqin-
lashtira olmaydi.
Agar bank sotish va sotib olish haqida bitim tuzsa, u faqat
mijoz bilan kelishmay, balki tashqi valuta bozori bilan aloqa
qiladi. Bu shuni anglatadiki, bank mijoz yoki bir qancha mijoz-
lar bilan tuzgan forvard bitimlari uchun, albatta, valuta bozori
orqali valutaning sotib olinishi yoki sotilishi qoplanishini
ta’minlashi kerak. Dilerning pozitsiyasi har qanday ma’lum kun
yoki davr oxirida doimo teng holga kelishi shart. Bu shuni ang-
latadiki, sotib olinayotgan va sotilayotgan valutalar balanslash-
tiriladi.
Agar mijoz qandaydir sabab bilan bitim shartlarini bajara ol-
magan holda bank, baribir, bozor bilan tuzgan bitimini bajarishi
kerak bo‘ladi. Shuning uchun bank mijozidan bitimda kelishilgan
barcha shartlar bajarilishini talab qilishi shart. Mijoz shartlarni
bajara olmagan taqdirda bank bitimning muddatini «uzaytiradi»
yoki «yopadi».
Forvard valuta bitimi qat’iy belgilangan yoki opsionli
bo‘ladi.
a) qat’iy belgilangan valuta bitimi – kelgusida aniq bir sana-
da bajarilishi shart bo‘lgan bitim.
53
b) opsionli valuta bitimi – mijozning xohishiga ko‘ra yoki
bitim tuzilgan vaqtdan uning bajarilishigacha bo‘lgan davr ichida
xohlagan kunda amalga oshiriladi.
Forvard kursi spot-kursidan forvard marjasi miqdoriga farq
qiladi. Marja mukofot ko‘rinishda bo‘lishi mumkin, bunda for-
vard-kurs spot-kursdan yuqori bo‘ladi; yoki diskont (chegir-
ma) ko‘rinishida bo‘lishi mumkin, bunda forvard kurs spot-
kursdan past bo‘ladi.
Forvard valuta bitimi asosan to‘lovlarni sug‘urtalash uchun
qo‘llaniladi.
Muddatli bitimlar bo‘yicha son ko‘rinishida kotirovkalana-
digan valuta kurslari autrayt deyiladi.
Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat ope-
ratsiyalarini amalga oshirayotganda valuta riskidan sug‘urtalanish
imkonini beradi. Tijorat operatsiyalarini sug‘urtalashning mo-
hiyati shundaki, tashqi savdo, tijorat banklari bilan birga valuta
kursi harakatidan salbiy natijalarni, ya’ni riskni yo‘qotish
maqsadida valutani sotish-sotib olish bitimi ham tuziladi.
Xorijiy valutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shu-
ningdek, turli nosavdo, moliya operatsiyalarini sug‘urtalash bi-
lan ham shartlanadi:
– xorijiy valutadagi qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilmalar, pul
bozoridagi depozitlar, xorijdagi filiallarga berilgan qarzlar, to‘g‘ri
investitsiyalar va boshqalar valuta aktivlarini tashkil etadi va ular
mos valutani muddatli, sotish yo‘li bilan sotilishi kerak;
– chet el valutasida xorijiy kapitallar bozoridan olingan qarz-
lar valuta passivlarini tashkil etadi va sug‘urtalash mos valutani
muddatga sotish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Chet el valutasidagi muddatli bitimlar quyidagi maqsadlarda
amalga oshiriladi:
– tijorat maqsadlarida valuta konversiyasi, ya’ni valuta riskini
sug‘urtalash uchun valuta tushumlarini oldindan sotish yoki
to‘lovlar uchun xorijiy valutani sotib olish;
– xorijga portfel va to‘g‘ri investitsiyalarni, ular amalga oshi-
rilgan valuta kursining mumkin bo‘lgan pasayishi natijasidan
ko‘riladigan zararlardan sug‘urtalash;
54
– kurslar o‘rtasidagi farqdan spekulyativ foyda olish.
Muddatli valuta operatsiyalarini konversiya, sug‘urtalash va
chayqovchilik operatsiyalarga bo‘lish mumkin. Ularning barchasida
chayqovchilik elementi mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |