Valuta-kredit munosabatlari

3-chizma.  Valuta  bozorlarida  amalga  oshiriladigan  valuta
operatsiyalari
4-chizma.  Valuta  operatsiyalarining  tasnifi
Rezidentlar bilan cheklovlarsiz 
amalga oshiriladigan joriy valuta 
operatsiyalari 
 
Mamlakat Markaziy bank tomonidan 
rezidentlarga ruxsat etiladigan kapital 
harakati bilan bog‘liq operatsiyalar 
 
   
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
   
M
u
d
d
a
ti
 1
80 
k
u
n
g
a
c
h
a
 b
o
‘l
g
a
n
 e
ks
p
o
rt
-i
m
p
o
rt
 
b
it
im
-l
a
r 
b
o
‘yi
c
h
a
 h
is
o
b
-ki
to
b
la
r 
 
 
M
u
d
d
a
ti
 1
80 
k
u
n
g
a
c
h
a
 b
o
‘l
g
a
n
 kr
e
d
it
la
r 
o
li
sh
 v
a
 
b
e
ri
sh
 b
il
a
n
 b
o
g
‘l
iq
 o
p
e
ra
ts
iya
la
r 
  
K
a
p
it
a
l 
q
o
‘yi
lm
a
la
r 
b
o
‘yi
c
h
a
 o
li
n
a
d
ig
a
n
 
d
a
ro
m
a
d
la
rn
in
g
 r
e
p
a
tr
a
ts
iya
si
 b
o
‘y
ic
h
a
 o
p
e
ra
ts
iya
la
r 
 
N
o
to
v
a
r 
x
a
ra
kt
e
ri
d
a
g
i 
o
p
e
ra
ts
iya
la
r 
 
T
o
‘g
‘r
i 
v
a
 p
o
rt
fe
l 
in
v
e
st
it
si
ya
la
r 
 
K
o
‘c
h
m
a
s 
m
u
lk
n
i 
to
‘l
a
sh
 u
c
h
u
n
 p
u
l 
o
‘t
ka
zm
a
la
ri
 
 
E
ks
p
o
rt
-i
m
p
o
rt
 ko
n
tr
a
kt
la
rn
in
g
 m
u
d
d
a
ti
n
i 
c
h
o
‘zi
sh
 
b
o
‘yi
c
h
a
 h
is
o
b
-ki
to
b
la
r 
 
Jo
ri
y
 b
o
‘l
m
a
g
a
n
 b
o
sh
q
a
 t
u
rd
a
g
i 
v
a
lu
ta
 o
p
e
ra
ts
iya
la
ri
 
 
M
u
d
d
a
ti
 1
80 
k
u
n
g
a
c
h
a
 b
o
‘l
g
a
n
 kr
e
d
it
la
r 
o
li
sh
 v
a
 
b
e
ri
sh
 
 
Valuta qimmatliklaridan 
foydalanish bo‘yicha 
huquqlarning boshqa o‘tish 
bilan bog‘liq operatsiyalar 
  Xalqaro pul 
o‘tkazmalarning 
amalga oshirilishi 
  Mamlakat  hududiga 
(dan) valuta qimmat-
liklarini olib kirish va 
olib chiqish 
 
   
   
 
Valuta operatsiyalari 
 
 
 
Valuta operatsiyalari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Naqd valuta bilan bog‘liq 
operatsiyalar 
 
Devizlar bilan bog‘liq 
operatsiyalar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Banknota 
 
Tanga 
 
Xorijiy 
hisobvaraqalari 
 
Qimmatli 
qog‘ozlar 
 
Veksellar 
 
 
 
 
 
 

---

49
Kengroq ma’noda valuta operatsiyalarining tasnifini 4-chiz-
ma ko‘rinishida ifodalash mumkin.
O‘z navbatida, barcha valuta qimmatliklari bilan amalga oshi-
riladigan operatsiyalar o‘z xarakteri va namoyon bo‘lish usuliga
ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi:
1) spot tiðidagi valuta  operatsiyalari;
2) muddatli valuta operatsiyalari:
– Forvard tiðidagi valuta  operatsiyalari;
– valuta opsionlari bilan bog‘liq valuta operatsiyalari;
– valuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valuta opera-
tsiyalari.
3) svop tiðidagi valuta  operatsiyalari.
SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar).
SPOT operatsiyasi – bu bitim kunini hisobga olmagan hol-
da  ikki  ish  kuni  davomida  valuta  ayirboshlash  bo‘yicha  ope-
ratsiyadir.
Spot-kurs – bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat
valutasini boshqa bir mamlakat valutasidagi bahosidir. Spot-
kurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy belgilangan rejimda ishlash-
dan qat’iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan vaqtda milliy
valutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o‘zida aks etti-
radi.
Asosan  spot  bitimlarining  kursi  –  bu  telegraf  o‘tkazmasi
kursidir. Spot-kurs ikki xil yo‘l bilan aniqlanadi:
– valuta birjasida dilerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali;
– birjadan tashqari savdoda dilerlarning o‘zaro telefon orqali
savdosida.
Valuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi
(sotuvchi kursi) ga bo‘linadi. Valuta kotirovkasini amalga oshiruv-
chi bank valuta bitimini har doim o‘zi uchun foydali kurs bo‘yicha
amalga oshiradi. Banklar xorijiy  valutani har doim qimmatga
sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish ba-
hosi) harakat qiladilar. Bu valuta-tijorat operatsiyalarning asosiy
tamoyilidir.
Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib,
bank xarajatlarini qoplash va qisman valuta riskini sug‘urtalashga
yo‘naltiriladi. Agar bank amalga oshirilgan bitimni xuddi shu

---

50
kurslar  asosida  taklif  qilingan  kontrbitim  hisobiga  qoplasa,  u
marja hisobiga foyda ko‘radi. Shuning asosida banklar valuta
operatsiyalari bo‘yicha mijozlarni ko‘proq jalb qilishdan man-
faatdor.
Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga (albatta ko-
missiya haqini chegirib tashlasa) teng bo‘lishi ham mumkin.
Umuman olganda, spot operatsiyalari bir tomondan qisqa
vaqtda yuqori foyda olishga imkon bersa, ikkinchi tomondan
mavjud valuta operatsiyalari orasida risk darajasida eng yuqori
bo‘lgan valuta operatsiyasi hisoblanadi. Sababi shuki, spot ope-
ratsiyalarini amalga oshirish vaqti qisqa bo‘lganligi tufayli, odat-
da, u sug‘urta qilinmaydi. Shuning uchun banklar payshanba va
juma kunlari spot operatsiyalarini katta hajmda amalga oshirmay-
di, chunki bunda spot operatsiyasi muddati uzayib ketadi. Xud-
di  shu  sababga  asosan,  banklar  uzun  va  qisqa  valuta  pozitsi-
yalarini ham maksimal darajada qisqartirishga harakat qiladi.
Naqd valuta operatsiyalari asosan spot shartlarida amalga oshi-
riladi. Buning mohiyati shundaki, valuta sotish-sotib olish biti-
mi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo‘yicha ikkin-
chi ish kunida naqd valuta yetkazib beriladi. Bu operatsiyalar
keng tarqalgan bo‘lib, jami valuta bitimlarining 90 foizga yaqi-
nini tashkil etadi.
Valuta bozorining ishtirokchilari bo‘lgan banklar o‘z nomi-
dan o‘zi uchun, yana o‘z nomidan mijozlari uchun valuta sotib
olishi yoki sotishi mumkin. Agar banklar o‘z hisobiga valutani
sotsa  yoki  sotib  olsa,  bu  operatsiyalar  ular  yoki  foyda  olish
uchun,  yoki  o‘z  likvidligini  ushlab  turish  uchun,  yoki  chet
eldan bank uchun jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun
amalga oshiradi.
Spot  bitimlari  bo‘yicha  valuta  oluvchi  bank  tomonidan
ko‘rsatilgan hisobvaraqlarga yetkazib beriladi. Bitimda ko‘rsatilgan
kurs spot-kurs deyiladi. Xuddi mana shu kurslar asosida valuta
bozoridagi  muddatli  kurslar  ham,  valutani  yetkazib  berish
bo‘yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun kurslar
ham aniqlanadi.
Spot operatsiyalari yordamida banklar o‘z mijozlarining chet
el  valutasidagi  ehtiyojlarini,  kapitallarning  harakatini,  shu-

---

51
ningdek, bir valutaning boshqa valutaga oqib o‘tishini ta’minlaydi,
arbitraj va spekulyativ operatsiyalarni amalga oshiradi. Spot ope-
ratsiyalari risk darajasi eng yuqori operatsiya hisoblanadi.
Foyda olish uchun banklar arbitraj va spekulyativ bitimlari-
ni amalga oshirish mumkin. Arbitraj bitimlar turli valuta bozor-
larida mavjud bo‘lgan valuta kurslari o‘rtasidagi farqlardan foyda
olish  maqsadida  chet  el  valutasini  qayta  sotish  (sotib  olish)
bo‘yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valuta bir valuta bozori-
dan sotib olinsa va boshqa valuta bozorida sotilsa – bu keng tarqal-
gan  arbitraj  deyiladi.  Agar  foyda  vaqt  o‘tishiga  qarab  kurslar
o‘zgarishidan yuzaga keladigan bo‘lsa, vaqtinchalik arbitraj de-
yiladi.