|
2.2. Valuta kursining mazmuni va uni kotirovkalash
Turli mamlakatlarning valutalari hamda xalqaro pul birliklari
tuzilgan xalqaro bitimlarga xizmat ko‘rsatish jarayonida o‘zaro
almashtiriladi va har qanday ayirboshlashda bo‘lgani kabi bu
33
yerda ham ularning bahosini, aniqrog‘i, valutalar kursini
aniqlash muhim hisoblanadi.
Valuta kursi valuta tizimining asosiy elementi hisoblanadi,
shuningdek, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda turli
mamlakatlar valutalari nisbatining o‘zgarishi ma’lum bir qiy-
matda ifodalanishini talab qiladi. Valuta kursi tovarlar, xizmatlar
savdosida, kapitallar, kredit harakatida valutalarni o‘zaro ayir-
boshlash uchun zarur. Eksportyor chet el valutasidagi tushu-
mini o‘z milliy valutasiga almashtiradi, chunki boshqa mam-
lakatlarning valutasi ushbu davlat ichida qonuniy to‘lov va sotib
olish vositasi sifatida qatnasha olmaydi. Importyor milliy valu-
tani chet el valutasiga xorijda sotib olgan tovarlarga to‘lash uchun
almashtiradi.
Jahon bozorida tovarlarni sotganda milliy mahsulot xalqaro
qiymat me’yorlariga ega bo‘ladi. Shuningdek, valuta kursi jahon
xo‘jaligi doirasida tovarlarni absolut almashuvini namoyon qila-
di. Valuta kursi qiymatining asosi jahon narxlarii ostida yotuv-
chi, jahon bozoriga asosiy mahsulot yetkazib beruvchi mam-
lakatlarning va boshqa ishlab chiqaruvchilarning milliy narxiga
asoslanadi. Xalqaro kapital harakatining keskin o‘sishi valuta
kursiga nafaqat tovar, balki moliyaviy aktivlar orqali hamda valuta-
larni sotib olish qobiliyati orqali ham ta’sir ko‘rsatadi.
Chet el valutasining milliy valutadagi kursini aniqlash va
o‘rnatish kotirovka deb ataladi. Kotirovka valutani sotish va sotib
olishda, bir valutani ikkinchi valutaga almashtirish jarayonida
zarur bo‘lib, unga aniq valutaga bo‘lgan talab va taklif ta’sir
ko‘rsatadi. Boshqacha aytganda, valuta bozorida valutaga bo‘lgan
talab va taklif bir valutaning ikkinchi valutaga bo‘lgan nisbati-
ning o‘zgarishiga ta’sir qiladi va kotirovka asosida valutalarning
kursi belgilanadi.
Valuta kursining kelib chiqishi mamlakatlar iqtisodiy faoliyati-
ning muhim va ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan xalqaro savdoni
rivojlantirish bilan bog‘liq. Valuta kursi xalqaro savdoning rivojla-
nishi bilan birga ichki iqtisodiyotga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bunga
sabab valuta kursining holati bilan mamlakat iqtisodiyotidagi
barcha sohalar holati o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudligidir.
34
Valuta kursi asosan kapital va kredit harakatini hisobga olish,
tovar va xizmatlar savdosida valutalarni o‘zaro ayirboshlash
uchun, jahon bozori va milliy bozor narxlarini hamda turli mam-
lakatlarning milliy va chet el valutasida ifodalangan qiymat
ko‘rsatkichlarini taqqoslash, firma va banklarning chet el valuta-
sidagi mavjud bo‘lgan davriy qayta baholash va boshqa jarayon-
larni amalga oshirish uchun zarur. Shunday qilib, valuta kursi
bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birliklari-
da ifodalangan bahosidir.
Tashqi jihatdan valuta kursi jahon bozoridagi talab va taklif
asosida aniqlangan bir valutaning boshqa valutaga nisbatan hisob-
lab chiqilgan koeffitsiyenti sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo valuta
kursining qiymat asosi valutaning xarid qobiliyati hisoblanadi.
Bu iqtisodiy kategoriya tovar ishlab chiqarishda ishtirok etadi va
tovar ishlab chiqaruvchilar bilan jahon bozori o‘rtasidagi ishlab
chiqarish munosabatlarini ifodalaydi.
Qiymat tovar ishlab chiqarishning iqtisodiy sharoitlarining
barcha jihatlarini ifodalaydi. Bir mamlakat pul birligining boshqa
mamlakat pul birligiga taqqoslanishi ishlab chiqarish va ayir-
boshlash jarayonida yuzaga keladigan qiymat munosabatlariga
asoslangan. Ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar valuta kursi yor-
damida tovar va xizmatlarning milliy narxlarini boshqa davlatlar
narxlari bilan solishtiradilar. Bunday solishtirish natijasida ishlab
chiqarishni mamlakat ichkarisida rivojlantirish yoki chet elga
investitsiya qilishni rivojlantirishga asoslangan foydalilik darajasi
yuzaga keladi.
Kapitalning xalqaro harakatiga bog‘liq ravishda valuta kursi-
ning o‘zgarishiga valutaning tovarlarni xarid qilish qobiliyati bi-
lan birga moliyaviy aktivlarni xarid qilish qobiliyati ham ta’sir
ko‘rsatadi.
Qonuniy me’yorlarga va amaliyotga mos holda birjada chet el
valutasi kursining, qimmatli qog‘ozlar kursining yohud tovarlar
bahosining o‘rnatilishi ham kotirovkalash deb ataladi. Subyekt-
lar ishtirokida belgilanishiga qarab kotirovkaning 2 turi: rasmiy
va bozor kotirovkasi mavjud. Rasmiy kotirovkada barcha valuta
operatsiyalari uchun valuta kursi davlat tomonidan belgilanadi.
Banklararo valuta savdosida amalga oshiriladigan bozor kotirovkasi
35
banklarning to‘lovga layoqatliligiga, ularning pul mablag‘i aylan-
masi mavqeyiga va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun
bozor kotirovkasi rasmiy kotirovkadan farq qiladi. Jahon amali-
yotida kotirovkalashni amalga oshirishning 2 xil usuli mavjud:
1) To‘g‘ri kotirovkalash. Agar xorijiy valuta birligining ba-
hosi milliy valutada ko‘rsatilsa, bu to‘g‘ri kotirovkalash deb ataladi.
Masalan, 2012-yilning 20-martida 1 AQSH dollariga nisbatan
o‘zbek so‘mining kursi 1839,40 so‘mni, 1 Rossiya rubliga nisbatan
62,65 so‘mni tashkil etdi. 1 AQSH dollari = 1839,40 so‘m. Bu
to‘g‘ri kotirovkalash hisoblanadi va bunday kotirovkalash hozirgi
vaqtda jahondagi ko‘plab mamlakatlarda qo‘llanilmoqda.
2) Milliy valutaning xorijiy valutaga nisbatan bahosi egri
kotirovkalash deb ataladi. Egri (teskari) kotirovkalashda bir birlik
milliy valutaning xorijiy valutalardagi miqdori o‘rnatiladi, ya’ni
bir birlik milliy valutaning xorijiy valutadagi bahosi ko‘rsatiladi,
masalan:
Kotirovkaning chap tomonidagi valuta kotirovka bazasi, o‘ng
tomonidagisi kotirovka valutasi deb yuritiladi.
Valuta kotirovkasi, odatda, 2 asosiy elementni o‘zida mu-
jassamlashtiradi.
1) sotib olish kursi (Vid-bid);
2) valutani sotish kursi (offer-offer).
Masalan, 1 AQSH dollari = 18369,40 o‘zbek so‘mi sotish
kursi (offer),
1846,0 o‘zbek so‘mi sotib olish kursi (Vid).
Valutani sotish va sotib olish o‘rtasidagi farq spred (spread)
deb nomlanadi va u yuqoridagi misolda 6,4 so‘m (1846,0-1839,4)
ni tashkil qiladi.
Bank kotirovkasi bilan banklararo bozor kotirovkasi o‘rta-
sidagi farq marja deyiladi va u bankning valuta bo‘yicha pozitsiya-
1
1 so‘m =
1839,40
AQSH dollari yoki 1 so‘m = 0,00054 AQSH dollari
1 so‘m
kotirovka bazasi
=
1839,40 AQSH dollari
kotirovka valutasi
36
si, uning bitimlarining summasi, salmog‘i va boshqa omillarga
bog‘liq bo‘ladi. Valuta kurslarining turlari ko‘p bo‘lib, ularni
quyidagicha tavsiflash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
