Va uni shakllan-tirish

Bilet 22
Javob 1: Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo’limi bo’lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vositalarining nutqda qo’llanish yo’llari, fonеtik, lug’aviy, frazеologik va grammatik birliklarning qo’llanish xususiyatlari o’rganiladi.Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma'lum bir sohada qo’llanadigan ko’rinishi adabiy til uslubi dеyiladi.O’zbеk adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor. 1. So’zlashuv uslubi 2. Ilmiy uslub 3. Rasmiy-idoraviy uslub 4. Ommabop (publitsistik) uslub 5. Badiiy uslub
Bu uslub xamma uchun umumiy va til vositalarini saylab ishlatishda erkindir. Bu uslubda metaforik so’zlar, dialetzmrlar, vul`garizm va frazeologik iboralar ko’proq ishlatiladi. Turli ekstralingvistik faktor –qo’l, bosh, badan harakatlari mimikalar so’zlashuv nutqi uslubiga xosdir.
Publitsistika (lot. Publicus – ij-timoiy) — davrning ijtimoiy-siyosiy va boshqa dolzarb masalalariga bagʻishlangan adabiy ijod turi. P.ning vazifasi ij-timoiy fikr uygʻotish va uni shakllan-tirish, maʼlum maqsadga yoʻnaltirish, hujjatli faktmaʼlumotlar asosida voqelik manzarasini yaratishdan ibo-rat. Hozirgi zamon ijtimoiy hayoti, unga aloqador oʻtmish va kelajak faktlari P.ning predmetidir. Hayotda ijtimoiy faoliyat, ongqarashlarning salmogʻi ortgan sari publitsistning , yaʼni ijod-korning voqelikka faol aralashuvi, fikrni bevosita oshkora, dangal ifo-dalash tamoyili ham oshdi. P. Fan, sanʼat, adabiyot asarlari tarkibiga tobora koʻproq kirib bormoqda. Publitsistik roman, pyesa, kino asarlari pay-do boʻlmoqda. O`zbek tilshunosligida publisistik uslub T.Qurbonov tomonidan maxsus o`rganildi17. Bu uslub OAV, xususan, gazeta, jurnal, radio, televideniye material-lari uslubidir. Tilshunoslik va jurnalistikada “publisistika janrlari”, “gazeta janrlari” terminlari hozirgi vaqtda kam ishlatilmoqda. Adabiyotshunoslikda ham “publisistika janrlari” terminining qo`llanishi mustahkam o`rnini egallagan. Lekin o`zbek tilshunosligida “gazeta janrlari” termini hozirgacha o`zining aniq ifodasini, obyektini topgan emas, u “publisistika janrlari” termini bilan birga parallel qo`llanmoqda. Yana bir muammo shundaki, gazeta materiallari janrlar bo`yicha aniq o`z tasnifiga ega emas. O`zbek tilshunosligi va jurnalistikasidagi mavjud adabiyotlarda ular turlicha miqdorda umumiy tarzda sanaladi, xolos. Gazeta materiallarini janrlar bo`yicha guruhlarga ajratish e’tibordan hamon chetda qolib kelmoqda.
Javob 2
Maqola (arab tilidan olingan) — publitsistik janr. Maqolada ijtimoiy hayot hodisalari chuqur tahlil qilinib, nazariy va ommaviy jihatdan umumlashtiriladi, davlat siyosati, iqtisodiyot, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, ilgʻor ish tajribalari ommalashtiriladi, xalq xo'jaligidagi nuqsonlar tanqid qilinadi. Matbuotda bosh Maqola, nazariy va targʻibot Maqola, muammoli Maqola keng qoʻllanadi. Bosh Maqola (yoki tahririyat tomonidan yoziladigan Maqola) tahririyatning eng masʼuliyatli Maqolasi boʻlib, unda ichki va xalqaro hayotga doir muhim masalalarni oʻquvchilar ommasiga yetkazish vazifasi qoʻyiladi.
Bu atamani tushuntirish uchun ikkita fikr mavjud. Ba'zilar fikricha, tezis katta hajmli matnga asoslangan mazmunli materialdir. Boshqalar esa, aksincha, tezislar asosida batafsil materiallar yaratilganini da'vo qilishadi. Ikkala fikr ham to'g'ri, tezislar ikkalasi uchun ishlatiladi.Ko'pincha ilmiy tezislarga duch kelinadi, chunki murakkab mavzu qisqa shaklda berilishi kerak. Qisqartirish haqida gapiradigan bo'lsak, agar siz buni bir nechta so'z deb hisoblasangiz, adashasiz. Asosiy atamalar bir nechta sahifada yozilgan. Masalan, agar ular konferentsiya uchun tuzilgan bo'lsa.Biz "tezis" so'zining ma'nosini batafsilroq tushuntirish uchun kopirayterlik mavzusidan biroz uzoqlashdik. Ammo endi siz ushbu material nima ekanligini tushunasiz.Tezislarga misollarni Internetda topish mumkin, ular bu sahifadagi matndan bir necha barobar katta bo'lishi mumkin.Agar siz katta maqola yaratish uchun ishlatiladigan tezisning ikkinchi ma'nosiga nazar tashlasangiz, ko'pincha bu savollarga javoblar to'plami. Masalan, xaridor kompaniya haqida matn yozishni so'raydi. Qanday qilib kopirayter kompaniya nima qilayotganini, aynan nima sotayotganini, bozorda qanday ajralib turishini va boshqalarni biladi.
JAvob 3
Yozuv qadimgi madaniyatlarning siyosiy kengayishi natijasida kelib chiqqan axborot uzatish, moliyaviy hisob-kitob va tarixiy qaydlar olib borishga ehtiyoj tugʻilganida paydo boʻlgan, deb taxmin etiladi. Eramizdan avvalgi 4-ming yillikka kelib Mesopotamiyada savdo va maʼmuriyat murakkabligi odam xotirasi uchun haddan tashqari kattalashdi va yozuv qaydlar olib borish va saqlash uchun ishonchli usulga aylandi.^[2] Qadimgi Misr va Mezoamerikada yozuv ehtimol taqvimlash va tarixiy hamda ekologik hodisalar qaydini olib borish orqali rivojlangan. Xitoyda topilgan eng qadimgi yozuv namunasi esa qirollik mahkamasidagi folbinlik amaliyotini taʼriflaydi. XIX asrning birinchi choragida «Сибирский вестник» («Sibir xabarlari») jurnalida Grigoriy Spasskiyning Yenisey yodgorliklari haqida maqolasi bosiladi. Bu maqola lotin tiliga tarjima qilinib, ko'p mamlakatlarning olimlariga ma'lum bo'ladi. Lekin turli mamlakat olimlari uni turlicha talqin qila bosh-laydilar.

1890 yilda Fin-Ugor ilmiy jamiyati O'rxun daryosiga arxeologik ekspedisiya uyushtiradi. 1891 yil esa Rossiya Fan-lar Akademiyasi akademik V.V.Radlov boshchiligida O'rxunga katta ekspedisiya yubordi. 1892 yilda bu ekspedisiyaning ish natijalari ikkita atlas holida nashr qilinib, ularda noma'lum yozuv yodgorliklarining surati, ular topilgan joylarning tarhi, xaritasi va boshqa ma'lumotlar berilgan edi. Yodgorliklarning birinchi bo'lib daniyalik olim Vilgelm Tomsen o'qishga muvaffaq bo'ldi. U bu yodgorliklarni o'qishda turli alfavitlarga tayanmay, ishni harflarning o'zaro nisbati va o'xshashliklarini aniqlashdan boshladi. Turkiy tillardagi ba'zi bir tovushlarning qator kelish yoki kelmaslik holatini o'rganib, uni yodgorlikka solishtirib ko'rdi. U yodgorlik yozuvini chapdan o'ngga qarab emas, balki o'ngdan chapga qarab o'qish kerakligini aniqladi. V.Tomsen birinchi bo'lib turk, tangri so'zlarini o'qib, mazkur yodgorlik turkiy halqlarga tegishli degan xulosaga keldi. 1893 yilning 25 noyabrida deyarli barcha harflarni aniqlab yodgorliklarning «siri»ni ochdi. Bu orada akademik V.V.Radlov ham 15 ga yaqin harflarni o'rganib ulgurgan edi. «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida» gi Qonun loyihasi muhokamasi 1 noyabrga qadar uzaytirildi. Bu vaqt davomida mas’ullar tomonidan qonun loyihasi bo‘yicha seminar va anjumanlar o‘tkazilib, alifboga shakliy o‘zgarishlar kiritilishi munosabati bilan talab etiladigan xarajatlar miqdori o‘rganiladi.