Va ularning malakasini oshirishni tashkil etish bosh ilmiy metodik markazi

 

3-mavzu: Xalq dostonlari va ertaklari tadqiqining yangi tamoyillari 

---

 

37

 

asosan  20-30-yillarda  yozib  olingan.  Yozib  olingan  materiallarning  bunday  qisqa 

davr  bilan  chegaralanganligi,  yozma  manbalarning  mavjud  emasligi,  dostonning 

ko‘pgina versiya va variantlari to‘la nashr etilmaganligi uning yuzaga kelish davri, 

yaratilish  joyi,  tarixiy  taraqqiyoti  haqida  tugal  xulosaga  kelishga  monelik  qilishi 

tabiiydir. Shu  sababli  men  asosiy  e'tiborni  eposning o‘zbek, qoraqalpoq va qozoq 

versiyalariga qaratib,  uning  yaratilish  joyini  O‘rta  Osiyo  hududlarida belgilash  va 

qariyb ming yil davomida bizgacha yetib kelgan variantlarda yaqin holatda og‘zaki 

epik an'analarda ijro etilib kelayotganligini ta'kidlash bilan chegaralanish tarafdori 

edim. 

13

 

Viktor  Maksimovich  esa,  doston  syujetini  turkiy  xalqlar  tarqalishi,  ularning 

ko‘chish  va  bir-birlariga  aralashishlari  bilan  eposning  syujet  asoslari  VI-VIII 

asrlarda  oltoyda  yuzaga  kelgan,  uning  tarixiy  taraqqiyoti  XVI  asrgacha  davom 

etgan, degan fikrni ilgari surmoqchi bo‘ldi. Atoqli xalq shoiri Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li 

variantini dostonning eng mukammal namunasi hisoblash, eposga qalmoq mavzusi 

keyin  kirib  kelganligi  kabi  masalalarda  yakdil  edik.  Ko‘p  munozaralardan  keyin 

o‘zaro bir fikrga keldik. Shu tariqa bizning kitobimizga epos syujetining “bosqichli 

(stadial)  taraqqiyoti”,  “Boysun-Qo‘ng‘irot  redaksiyasi”,  “Alpomish”  dostoni  va 

“Bamsi-Bayrak”  bo‘yi  parallel  syujetlar  kabi  tushunchalar  kirib  keldi.  Boshqird 

versiyasi  dostonning  bizgacha  o‘zgara-o‘zgara  yetib  kelgan  qoldiq  nusxa 

ekanligini, oltoycha “alip-manash”, “Boysun-Qo‘ng‘irot redaksiyasi”ga yaqinligini 

ta'kidlash  bilan  chegaralanildi.  Tatar  versiyasi  haqidagi  materiallar  u  paytda 

bizning  qo‘limizda  yo‘q  edi.  “Alpomish”  dostonining  yaratilishi  va  tarqalish 

masalalarida V.M.Jirmunskiy mening qarashlarimga ko‘proq yon berib, bir fikrga 

kelgan bo‘lsak-da, “O‘zbek xalq qahramonlik eposi” kitobidagi bu muammoga oid 

mulohazalarni dastlabki xulosalar sifatida qabul qilish kerak. Chunki, “Alpomish” 

eposining,  shuningdek,  boshqa  dosonlarning  yaratilish  davri  va  og‘zaki  epik 

an'analarda tarqalish xususiyatlari qo‘shimcha tadqiqotlar olib borishni talab qiladi. 

Bir necha turkiy xalqlarda og‘zaki ravishda jonli ijro sharoitlarida bizgacha yetib 

kelgan  eposning  mohiyati  va  tarqalish  geografiyasi  haqida  to‘la  tasavvur  bera 

oladi.  Xususan,  versiyalarning  (qo‘ng‘irot  yoki  oltoy,  o‘g‘uz  yoki  qipchoq 

versiyalarining)  biri  ikkinchisidan  kelib  chiqmaganligi  yoki  biri  ikkinchisining 

davomi emasligi, ularning har biri alohida-alohida qadimiy qandaydir bir manbaga 

borib taqalishi va keyingi taraqqiyotida mustaqil rivojlanganligi to‘g‘risidagi olim 

mulohazalarini  “O‘zbek  xalq  qahramonlik  eposi”  kitobidagi  doston  syujetining 

boqichli  (stadial)  taraqqiyoti  haqidagi  xulosaning  yanada  rivojlantirilishi,  deb 

baholash  kerak.  Shu  ma'noda  o‘zbek  “Alpomish”i  bilan  oltoy  “Alip-manash”ini 

qiyosiy o‘rganish yangi xulosalarga asos bo‘lishi mumkin. 

                                                           

13

 Albert Bates Lord. Epic Singers and Oral tradition. New York: Cornell University, Press, 1991 of Talts. P.83 

---

 

38