Va ular hisobining vazifalari

11.1.Moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlarining mohiyati va ahamiyati

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy natijalarini o‘rganish va unga baho berishda moliyaviy natija ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Moliyaviy natija ko‘rsatkichlari quyidagilardan iboratdir:

-mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda;
-asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda;
-umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
-soliq to‘languncha olingan foyda;
-sof foyda.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (ko‘rilgan zarar) ko‘rsatkichi xo‘jalik yurituvchi sub’ektning mahsulot (ish, xizmat) ko‘rsatishi bilan faoliyatiga baho berish, uni o‘rganishga yordam beradi. Ushbu ko‘rsatkichni taxlil etish orqali, korxonaning hisobot davridagi va kelgusidagi moliyaviy faoliyatiga baho beriladi. Mazkur moliyaviy ko‘rsatkich ya’ni mahsulot sotishdan olingan foyda moliyaviy hisobot №2 shakli bo‘yicha “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda” keltirilib, undagi ma’lumotlardan ichki va tashqi foydalanuvchilar bemalol foydalanishlari va tegishli xulosa chiqarishlari mumkin.
Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan foyda, sotishdan olingan sof tuShum va ushbu mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi sifatida aniqlanib, korxonaning mahsulotni ishlab chiqarish tannarxini imkoniyat darajasida kamaytirish ichki va tashqi omillarini izlash, topish, hamda ularni korxona xo‘jalik faoliyatiga tadbiq etish zaruriyatini Yuzaga keltinradi.
Bizga ma’lumki, raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor, xaridor talabini chuqur o‘rganish bilan birga, bozorni har tomonlama marketingini ham o‘rganish, o‘tqazish lozim. Aytaylik, bozorning faqat talabi o‘rganilib Shu talabdan kelib chiqib, taklif sifatida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqishdi. Ammo xuddi Shu taklif bilan boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ham bozorga chiqishlari mumkin. Demak, aniq ravshan ko‘rinib turibdiki, taklif etilayotgan mahsulot (ish, xizmat) nafaqat sifatining har tomonlama yaxshiligi, balki tannarxi arzonligi bilan ham ajralib turishi lozim.
Yuqoridagilardan xulosa qilib, mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda-moliyaviy natijalar ko‘rsatkichining mohiyati korxona xo‘jalik faoliyatiga baho berish, uning kelgusidagi istiqbollarini rejalashtirish kabi tegishli xulosalarga tegishdi, hamda zaruriy qarorlar kabo‘l kilish, muhim chora tadbirlarni ishlab chiqib uni korxonaning kelgusidagi faoliyatiga tadbiq etish imkoniyatlarini yaratishidadir.
Moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlarining yana biri-asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda bo‘lib, unga davr xarajatlari, hamda asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zaralar salbiy ta’sir ko‘rsatsa, asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy faoliyatdan olingan foyda-moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyati Shundaki, mazkur ko‘rsatkichni o‘rganish taxlil etish orqali quyidagilar haqida tegishli xulosaga kelish mumkin.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning davr xarajatlari (asosan ma’muriy boshqaruv xarajatlari) qay miqdorda, asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olingan boshqa daromadlar, hamda ko‘rilgan zaralar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar qancha miqdorga tengligi haqida ma’lumotlar olinadi.
Bizga ma’lumki, davr xarajatlari uch qismga bo‘linadi:
1. Sotish xarajatlari;
2. Ma’muriy xarajatlar;
3. Boshqa operatsion xarajatlar.
Demak, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar Yuqoridagi qismga bo‘linadigan davr xarajatlarining barcha moddalarini ham iloji boricha qisqartirish yo‘llarini topishga lozim bo‘ladi.
Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar quyidagilar sifatida namoyon bo‘ladi:
-turli jarima, penya, hamda etkazilgan zararlarni qondirish bo‘yicha olingan daromadlar;
-o‘tgan yillardagi, ammo hisobot yilida aniqlangan foyda;
-asosiy fond va boshqa mol-mulklarini sotishdan olingan daromadlar;
-tovar moddiy boyliklari (TMB) larini qayta baholash;
-davlat subsidiyalari sifatida olingan daromadlarni soliqqa tortishda yalpi daromadga kiritilmaydi;
-beg‘araz yordam sifatida olingan daromadlar;
-boshqa operatsion daromadlar.
Yuqoridagilardan xulosa qilib Shuni ta’kidlash mumkinki, asosiy faoliyatdan olinadigan foyda-moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyati Shundaki mazkur ko‘rsatkichni o‘rganish, taxlil etish orqali xo‘jalik yurituvchi sub’ektning, olgan jarima penyalari, asosiy fond va boshqa aktivlarni, sotishdan olgan daromadi, Yordam xizmatlardan olgan daromadlari, muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik qarzlarini hisobdan chiqarishdan daromadlari, TMB (tovar moddiy boyliklari) larni qayta baholashdan daromadlari va Shu kabi boshqa daromadlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘linadi. Ushbu daromadlar qanchalik Yuqori bo‘lsa, hamda davr xarajatlari va asosiy faoliyat ko‘rilgan boshqa zararlar qanchalik past bo‘lsa korxonaning asosiy faoliyatdan olgan foydasi Shunchalik Yuqori bo‘ladi, hamda oqibat natijada umumxo‘jalik, faoliyatidan olingan foyda summasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foydaga nafaqat asosiy faoliyatdan olingan foyda, balki moliyaviy faoliyatdan olingan foyda, Shuningdek moliyaviy faoliyat xarajatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiyki moliyaviyfaoliyatdan olingan daromad umumxo‘jalikdan olingan foydaga ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, ushbu faoliyatdan xarajatlar esa, salbiy ta’sir ko‘rsatadi,
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarga quyidagilar misol bo‘ladi:
-O‘zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida faoliyat yurituvchi boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga ulush qo‘shishdan olingan daromadlar, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar;
-olingan royaltilar;
-uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar;
-xorijiy valyuta bilan bog‘liq operatsiyalar bilan bog‘liq kurs ijobiy farqlari;
-moliyaviy investitsiya mablag‘larini qayta baholashdan olingan daromadlar.
Moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar esa, quyidagilar sifatida namoyon bo‘ladi:
-kreditlar, qarzlar Yuzasidan to‘lovlar;
-uzoq muddatli ijaraga oid foizlarni to‘lash xarajatlari;
-chet el valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha salbiy kurs farqlari;
-sarflangan mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar;
-xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning o‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish, hamda tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar.
Demak, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, nafaqat mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olinadigan yalpi foyda bilan chegaralanmao'dan, asosiy faoliyat, hamda umumxo‘jalik faoliyatlaridan foyda olishni ham uz oldilariga maqsad qilib qo‘yishlari lozim.
Moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlaridan yana biri soliq to‘laguncha foyda bo‘lib, unga umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda, hamda favqulodda vaziyatlardan olingan foyda ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, favqulodda zararlar esa salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sof foyda-moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyati Shundaki, mazkur ko‘rsatkich xo‘jalik yurituvchi sub’ektning hisobot davri faolyatiga to‘liq baho berish imkoniyatini yaratadi.
Yuqorida, moliyaviy natija ko‘rsatkichlarining mohiyatlariga to‘xtalib o‘tildi, hamda ulardan umumiy xulosa qilib, quyidagi fikrlarni keltirib o‘tish mumkin.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning sof foydasi Yuqori bo‘lishi, uning kelgusidagi faoliyat doirasini kengayshi, hamda chuqurlaShuvi uchun zamin tayyorlaydi.
Agar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xissadorlik jamiyati bo‘ladigan bo‘lsa, uning aksiyalariga bo‘lgan talab, qimmatbaho qog‘ozlar bozorida oshadi.
Agar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tashqi investorlar bilan hamkorlikda faoliyat yuritsa, hamda jahon bozori uchun mahsulotlarni, xizmatni ishlab chiqarsa, uning tashqi iqtisodiy faoliyati yanada yuksalishi uchun yangi imkoniyatlar ochiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xalq xo‘jaligi qaysi tarmog‘iga qarashligidan, mulkchilikning qay shakliga asoslanganidan qat’iy nazar, uning sof foyda-moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyatini, Shu sub’ektning hisobot davri moliyaviy natijasi haqida ma’lumot berishda, hamda uning kelgusidagi faoliyatida yo‘naltirilishi mumkinligidadir.
Sof foydaning korxona xo‘jalik faoliyatida qanday yo‘naltirilishi, uning ta’sis xujjatlarida, tizimning boshqaruv organlari, ta’sischilar kengashi (xissadorlik jamiyatlarida), aksionerlar umumiy yig‘ilishi (aksionerlik jamiyatlarida) karrlariga ko‘ra amalga oshiriladi.
Korxonalar faoliyati moliyaviy natijasini xarakterlovchi sintetik ko‘rsatkich bo‘lib, balans (yalpi) foyda va zararlar hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 1 yanvardagi va unga uzgartirishlar bilan kabo‘l kilingan 1999 yil 5 fevraldagi 54- va 2003 yil 25 dekabrdagi 567- sonli “Mahsulotlar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotilishi bo‘yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarning tarkib topishi to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu nizomning ahamiyati va mohiyati bekiyosdir. Uning ahamiyati quyidagilarda ko‘rinadi, ya’ni soliqka tortiladigan foyda bilan buxgalteriya hisobi schyotlarida olinadigan foyda urtasidagi farqni, hamda manfaatdor foydalanuvchilarni qaror kabo‘l kilishlari uchun moliyaviy hisobni foydaliligini mazmunan oshiradi.
Xarajatlar to‘g‘risidagi Nizom, korxonalarga bir tomondan hisobot davrida ishlab chiqarish xarajatlari va korxonani, hamda uning bo‘limlarini olgan daromadlari haqidagi ma’lumotlarni uz vaqtida va to‘g‘ri aks ettirishga, ikkinchi tomondan, soliq tashkilotlariga korxona buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida davlat soliq qonunchiligiga asosan hisobot tuzishga imkoniyatni yaratadi.
Ushbu holatda davlat uzining ma’sul tashkilotlari orqali unga takdim etilgan soliq hisobotlarini to‘g‘riligini tekshirish huquqiga ega.
Albatta, agar soliq qonunchiligi tadbirkorlik qonunchiligida ta’kidlanganidek, korxona foydasi va rentabelligini aniqlash usuliga mos bo‘lsa, osonrok bo‘lar edi, ya’ni: hamma daromadlardan hamma xarajatlarni ayirish. Ammo, davlat soliq siyosati uz maqsadlariga esa, soliq to‘lovlarini va byudjetga boshqa ajratmalarni hisoblash va aniqlash; Shuningdek soliq siyosatini tartibga solish xarakteriga ega, ya’ni korxona xo‘jalik siyosati okilona usullarini ragbatlantirish va mablag‘lardan noqonuniy foydalanishlarni jazolash; u ma’lum bir ijtimoiy maqsadlarga amal qilishi, yangi hududlarni egalashga e’tiborni qaratmogi kerak va xokazo.
Korxona uz xo‘jalik faoliyati samaradorligini aniqlash va kelgusi davrlar uchun tegishli boshqaruv qarorlarini kabo‘l kilishga imkon beruvchi hisobot davridagi barcha xarajatlar va daromadlarni hisoblashi uchun ma’lumotlarni yig‘ish vaqayta ishlash tizimiga ega bo‘lmogi kerak. Korxona bu hisob kitoblarni soliq omilini hisobisiz bajaradi. Korxona balans foydasini aniqlash uchun umumiy tuShumdan olinishi kerak bo‘lgan xarajatlar moddalari to‘liq ruyxati xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomda keltirilgan.
Shundan so‘ng korxona, soliq qonunchiligiga asosan buxgalteriya hisobi schyotlaridagi foydani korrektirovka qiladi va soliqka tortiladigan foydani aniqlaydi. Korrektirovkaga misol tarikasida, me’yordan oshikka xizmat safari xarajatlari yoki Markaziy bankni krediti uchun stavkalaridan Yuqori to‘lovlarni keltirish mumkin. Soliqka tortiladigan foydani hisoblash maqsadida ushbu xarajatlarni foydaga qayta qo‘yish zarur. Bunday yondaShuv natijasida, korxona quyidagilar haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi:
-korxona va uni bo‘limlarini ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqaruv faoliyatini natijasida qancha va qaysi bo‘limmalarda olgan foydalari;
-korxona faoliyati so‘ngi natijasiga davlat soliq siyosati qanday ta’sir etdi;
-korxona so‘ngi natijaga ko‘ra, byudjetga qanday summa o‘tqazishi lozim.
Xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomda, ta’kidlanganidek, korxonalarni ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyati natijasida vujudga keladigan daromadlar, quyidagi asosiy bo‘limlarda aks etadi:
-sotishdan sof tuShum;
-asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar (operatsion daromadlar);
-moliyaviy faoliyatdan daromadlar;
-favqulodda daromadlar.
Daromadlarni bunday korxona faoliyati turlari bo‘yicha aniqlashtirilishi, manfaatdor tomonlardan korxona umumiy faoliyatiga ob’ektiv baho berilishi uchun zarurdir.