Va terrorizmga

«kofir»
 deb hisoblaganlar;
– gunohi 
kabira
 qilgan musulmonlarni 
kofir
 deb e’lon qilgan­
lar;
– azoriqalardan bo‘lmagan musulmonlar, ularning qari­
yalari, ayol va bolalari qonini to‘kishni (
istiroda
) halol deb hisob­
laganlar;
– 
hayz
 ko‘rgan ayollarga ham namoz o‘qish va ro‘za tutishni 
farz deb hisoblaganlar;
– mayda o‘g‘rilik uchun ham qo‘lni butunlay yelkadan kesib 
tashlashni buyurganlar.
IX asr oxirida Iroqda yuzaga kelgan qarmatiylar ekstremis­
tik harakati ham islom arkonlarini tan olmagan holda, haj ama­
lini ham bid’at, butparastlik deb e’lon qilgan edi. Harakat o‘z 
nomini uning asoschisi Hamdon ibn al­Ashhasning laqabi «qar­

---

22
mat» so‘zidan olgan bo‘lib, uning ma’nosi manbalarda turlicha 
«kalta oyoq» yoki «qizil ko‘z» kabi ma’nolarda ifodalangan. Qar­
matiylar islom tarixida o‘chmas dog‘ qoldirgan jinoyatlarni so­
dir etgan. Ular haj mavsumlarida karvonlarga hujum uyushtirib, 
bosqinchilik bilan shug‘ullangan. Xususan, 930­yilda ular Mak­
kaga bostirib kirib, shaharni talon­taroj qilganlar, bir necha ming 
hojilarni va Makka aholisini qatl etib, asirga olganlar. Ka’bani 
vayron qilib, qora toshni ikkiga bo‘lib, Bahraynga olib ketgan­
lar, faqat 20 yildan keyin katta to‘lov evaziga u Makkaga qayta­
rib berilgan. 
XI asr oxirida Eronda yuzaga kelib, maxfiy ravishda ish 
ko‘rgan «hashshoshiylar» (arab: hashish (nasha) chekuvchilar, gi­
yohvandlar) terrorchilik oqimi esa hokimiyatni egallash maqsadi­
da ularga xayrixoh bo‘lmagan hukmdorlarga suiqasd  uyushtirish 
amaliyotini oldinga surgan edi. Uzoq vaqt hashshoshiylar ko‘plab 
hukmdorlarga tahdid solib turgan, hattoki, ayrim Yevropa mam­
lakatlari rahbarlari o‘z xavfsizliklarini ta’minlash uchun ularga 
to‘lov to‘lashga majbur bo‘lgan. Ingliz tilidagi suiqasd ma’nosi­
ni anglatuvchi «assassinate» so‘zi ham aynan «hashshoshiy» ata­
masidan kelib chiqqani oqimning o‘z davrida davlatlar xavfsizli­
giga katta tahdid tug‘dirganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, 
«hashshoshiylar» zamonaviy terrorchilar tomonidan ham keng 
qo‘llanilayotgan, oddiy kishilar va yoshlarga giyohvand modda­
larni iste’mol qildirib, o‘lsa shubhasiz jannatga tushishiga ishon­
tirgan. 
Diniy mutaassiblikka asoslangan ixtiloflar oqibatida chek­
siz nizolar, kelishmovchiliklar, hatto qonli urushlar kelib chi­
qib, katta talafotlarga va jamiyatning inqiroz tomon yuz 
tu tishiga sabab bo‘lgan. Buzg‘unchilik va zo‘ravonlikka asos­
langan, e’tiqodiy birlikka tahdid solgan bunday oqimlar faoliya­
ti o‘z davri ulamolari tomonidan qattiq qoralanib, sultonlar to­
monidan ta’qib qilinganini alohida ta’kidlash lozim. Masalan, 
Umaviy va Abbosiy xalifalar xorijiylarni butunlay qirib tashlash 
siyosatini olib borgan edilar. Islomning mohiyatiga butunlay zid 

---

23
bo‘lgan bunday oqimlarning barchasi oxir oqibatda tanazzulga 
duchor bo‘lgan. 
Shunday bo‘lsa­da, yuqorida qayd etilgan oqimlarning g‘oya­
lari va amaliyot shakllari keyingi davrlarda ham rivoj topganini 
aytish joiz. Xususan, VII asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lib, 
to XVIII asrning oxiriga qadar islom olamida davom etib kelgan 
diniy­ekstremistik harakatlar inqirozga uchragan bo‘lsa ham, 
oradan oz muddat o‘tib, ular tomonidan talqin qilingan g‘o­
yalar zamonaviy ko‘rinishdagi turli mutaassib guruhlar yetak­
chilari mafkurasiga asos bo‘lib xizmat qildi va bu bilan diniy­
ekstremis tik harakatlar rivojining yangi davri boshlandi deyish 
mumkin. 
Shunday bo‘lsa­da, islomning asl mohiyatiga butunlay zid 
bo‘lgan yuqoridagi g‘oyalar va amaliyot shakllari keyingi davrlar­
da ham rivoj topdi. Islomda «inqilobiy kurash» ta’limotini yarat­
gan suriyalik Ahmad ibn Taymiya (1263–1328)ning fikrlari ke­
yinchalik «soxta salafiylik» kabi turli radikal harakatlarning 
yuzaga kelishiga xizmat qildi. 
Aslida islomda «salaf» (arab: «ajdodlar», «avval yashab 
o‘tganlar») deganda, hadislarga ko‘ra, Muhammad payg‘am­
bar (a.s.) zamonlari va undan keyingi ikki davrda yasha­
gan musulmonlar tushuniladi. Islom mujtahid ulamolari ilk 
musulmonlarni «salafi solih», ya’ni «solih ajdodlar» deb yak­
dil hisoblashadi. Ulardan keyingi davrlarda yashagan musul­
monlarga nisbatan «salaf» yoki «salafiy»lar tushunchalari as­
lo ishlatilmaydi.