Ва ўрта махсус

1. Сўз бирикмаси доирасидаги синонимия
2. Гаплар доирасидаги синонимия
3. Содда гапларнинг услубий хусусиятлари
4.Қўшма гапларнинг синонимияси ва омонимияси
Таянч сўз ва иборалар: Синтактик синонимия, синтактик омонимия, сўз бирикмаси, дарак гап, сўроқ, риторик сўроқ гап, буйруқ гап, коннотатив маъно
Дарснинг мақсади: Талабаларга синтактик синонимия ва содда гапларнинг услубий хусусиятлари ҳақида маълумот бериш.
Синонимия нафақат сўзларда, ибораларда, қўшимчаларда, балки гапларда ҳам мавжуд.Синтактик синонимия қуйидаги кўринишларда ҳосил бўлади.
1.Сўз бирикмаси доирасидаги синонимия. Бунда сўз бирикмаларидаги синонимия иккига: келишикли конструкциядаги синонимия ҳамда келишикли ва кўмакчили конструкцияга бўлинади.
1.Келишикли конструкциялардаги синонимия, асосан, келишик қўшимчаларининг ўзаро алмашиниб ишлатилиши натижасида ҳосил бўлади. Бунда асосан чиқиш келишикли бирикмалар қаратқич ва жўналиш келишикли бирикмалар билан, жўналиш келишикли конструкциялар эса қаратқич келишикли конструкциялар билан синонимик муносабатга киради. Масалан, Тингловчилардан бири сўзлади - Тингловчиларнинг бири сўзлади. Биз сизнинг қўшнингиз бўламиз - Биз сизга қўшни бўламиз. Гапингизни тушунмадим - Гапингизга тушунмадим.
2.Келишиклар ўрнида кўмакчини қўллаш мумкин. Радиодан эшитдим -Радио орқали эшитдим. Онамга олдим - Онам учун олдим. Борганини гапириб берди - Боргани ҳақида гапириб берди.
3.Кўмакчилар ўртасидаги ўзаро синонимлик. Дала томон юрди - Дала сари юрди. Шунингдек, каби, сингари, янглиғ; сабабли, туфайли; ҳақида, тўғрисида; сўнг, аввал, кейин, бурун, илгари; бери, буён; бошлаб, тортиб кўмакчилари ўзаро синоним бўлиб келади.
Насрда кўмакчили конструкция фаол қўлланади. Шеъриятда кўпроқ келишикли конструкциялар ишлатилади.
2.Гаплар доирасидаги синонимия. Мазмунан бир-бирига яқин бўлган фикрни турли гап шаклларида баён қилиш гаплар синонимиясини юзага келтиради.
1.Риторик сўроқ гаплар орқали. Ҳамма Ватанни севади. Ватанни ким севмайди? 1-гап бетараф бўлса, 2-гап эса бадиий ёки публицистик услубда эканлиги билан ажралиб турибди. Чунки унда экспрессивлик кучли.
2.Гап таркибидаги сўзларнинг синонимини қўллаш орқали. Қуйидаги бир синонимик қаторни ташкил қилган гаплар ҳам бир-биридан услубий бўёғи билан фарқланиб туради: Режани бажардик - Режани адо этдик. Ваъдага вафо қилдик - Ваъданинг устидан чиқдик. Эл олдида уятга қолмадик - Халқ олдида юзимиз ёруғ бўлди.
3.Кўмакчи феълли сўз қўшилмаси кўмакчи ва етакчи феълга бўлишсизлик шаклини қўшиш орқали тасдиқни ифодалайди. У ҳар доим дарсга кечикиб киради - У ҳар доим дарсга кечикмай кирмайди. Синонимлик содда гаплар орасида ҳам, содда ва қўшма гаплар орасида ҳам учрайди. Бу ҳақда кейинроқ тўхталамиз.
Синоним содда гаплардан такрорнинг олдини олиш, нутқ таъсирчанлигини ошириш учун услубий восита сифатида фойдаланилади. Қиёсланг: Мен бормайман,... Қаерга бораман,... Ҳеч қаерга бормайман,... боришга-ку бормайман,... Нега боришим керак,... Бориб бўпман.