Ва ўрта махсус таълим вазирлиги

vI МОДДАЛАРНИНГ БИОМЕМБРАНАЛАР ОРҚАЛИ ташилиши


6.1. Диффузия ва ўтказувчанлик.
Диффузия алоҳида молекула ва ионларнинг тартибсиз ва спонтан ҳаракатига боғлиқ. Масалан, аммиакнинг сувли эритмаси солинган идиш оғзини очиқ қолдирсак, маълум вақтдан кейин бутун хонага унинг ўткир ҳиди тарқалиб кетади. Бу жараён аммиак молекулаларини диффузияланиши билан тушунтирилади. Молекулалар ва ионлар юқори концентрацияли томондан паст концентрацияли томонга градиенти бўйича ҳаракатланса, диффузиянинг бундай тури оддий диффузия деб аталади. Шу билан бирга улар ҳар хил йўналишда Браун ҳаракати кўринишида ҳам ҳаракатланиши мумкин.
Диффузияда ҳар бир молекула типи ўзининг концентрация градиенти бўйича ҳаракатланади. Масалан, ўпкада кислород қонга диффузияланади, шу билан бир вақтда углерод (II)-оксиди қондан альвеолаларга диффузияланади. Ёғда эрувчи моддалар мембраналарнинг липид матрискида эриб, ундан осонлик билан ўтади. Сув ва сувда эрувчи диаметри кичик ионлар мембранадан ҳар икки томонга ўта олади.
Ҳужайрага О₂ диффузияси юқорида ифодаланган концентрация градиенти асосида бориб, ҳужайранинг кислородга эҳтиёжи, яъни оксидланиш реакциялари қийматига боғлиқ ҳолда амалга ошади ва бунда СО₂ кўпайиши кузатилса, авторегулятив процесслар ишга тушиб, кислородга нисбатан градиент пасайтирилади.
Биологик мембраналар орқали электр зарядига эга бўлмаган, нейтрал моддаларнинг ўтиш жараёни диффузия ҳисобланади. Бу жараён дастлаб Фик томонидан ўрганиб чиқилган ва миқдорий жиҳатдан қуйидагича ифодаланади:
J = - Ddc/dx

Бу ерда: J - модданинг биомембрана орқали оқими;

D – диффузия коэффицентини ифодалайди.

Яъни мембрана орқали моддаларнинг диффузияланиш оқими модданинг концентрация фарқи бўйича ҳаракатланувчи кучига тўғри пропорционал ҳисобланади.

Бунда: D = RTu га тенг.

Бу ерда: R - газ доимийси;

T – абсолют ҳарорат;
u – ион ҳаракатчанлигини ифодалайди.

Диффузия тезлиги Фик қонунига мувофиқ белгиланади, бу қонунга кўра диффузия тезлиги (dm/dt) концентрация градиентига (dс/dх) ва модда диффузияланувчи соҳа юзаси (S) га пропорционал бўлади: