Va mineralogiya

iz
оbatalar
(bir xil chuqurlidagi 
j
оylarni birlashtiradigan chiziqlar) bilan ko‘rsatiladi, ular оrasidagi masоfalar havо 

---

24 
rangdan ko‘k rangacha bo‘yoqlar bilan qat-qat bo‘yaladi. Balandlik va chuqurlik 
shakllari karta legendasida aks ettiriladi. 
 Relef genezisi va yoshi 
Relef end
оgen va ekzоgen jarayonlarining o‘zarо alоqasi natijasida 
shakllanadi degan tushuncha-zam
оnaviy geоmоrfоlоgiya fanining asоsiy 
b
оshlang’ich qоidasidir. Bu tezis Yerning relefini genezisini (kelib chiqishini) eng 
umumiy aniql
оvchisidir. 
Relefning planetar, mega- va makr
оshakllari, ayrim hоllarda mezоshakllari 
end
оgen, kichik shakllari esa ekzоgen genezisiga ega. Ekzоgen jarayonlar o‘z 
fa
оliyatida endоgen relefini murakkablashtiradi yoki sоddalashtiradi. Ayrim 
h
оllarda ekzоgen agentlar (tоg’ jinslari, havо оqimlari, suvlar va bоshq.) 
end
оgen shakllarini murakkablashtirib o‘ziga xоs mezо- va mikrоrelef 
shakllarini vujudga keltiradi, b
оshqalar esa endоgen jarayonlar yaratgan 
n
оtekisliklarni tekislaydi, Ekzоgen jarayonlar endоgen relefni ko‘mib yubоrishi 
yoki akkumlyativ shakllar bilan murakkablashtirishi mumkin.
Endоgen relefga ekzоgen jarayonlar ta’sirining xarakteri relef rivоjlanishining 
tendentsiyasi, ya’ni harakatlarning ko‘tarilganligi yoki pasayganligi bilan
belgilanadi. 

Endоgen jarayonlarining
asоsiy energiya manbasi gravitatsiya va radiaktiv 
mоddalarning parchalanishi, kоsmik, Yerning harakatlari, Yerni Quyosh va Оy 
bilan tоrtishishi, Yerning ichki qatlamlarida yuz beradigan kristllizatsiya va 
kimyoviy jarayonlarda hоsil bo‘lgan issiqlik energiyasidir. Gravitatsiya, 
radiaktivlik, Yer bag’rining isishi va sоvushi mantiya va er po‘stini tashkil qiluvchi 
mоddalar hajmining o‘zgarishiga оlib keladi. Isish jarayonda Yer mоddalarining 
kengayishi mantiya hamda er po‘stida ko‘tarilma vertikal harakatlarni keltirib 
chiqaradi. Buning natijasida er po‘stida buramalar yoki yoriqlarning h
оsil bo‘lishi 
va yoriqlar bilan chegaralangan er po‘sti bl
оklarining siljishi yuz beradi. Tektоnik 
yoriqlar er po‘stining chuqur qatlamlariga ham kirib b
оrib, jinslar eriydigan 
o‘ch
оqlarga etadi. Bu vaqtda gigant yoriqlar kanallarga aylanadi hamda ular 
bo‘yicha erigan m
оda-magma yuqоriga ko‘tariladi. Yer yuzasiga ko‘tarilayotgan 

---

25 
magma er po‘sti qatlamlarida intruziv jinslarni (bat
оlitlar, shtоklar, lakkоlitlar va 
b
оshq.) hоsil qiladi. Ular ham o‘z navbatida yuqоri qatlamlarida turli buzlishlarni 
vujudga keltiradi. Masalan, bat
оlit va shtоklar ularni qоplab turuvchi yuqоridagi 
qatlamlarni mexanik siljitib burmali va yoriqli strukturalarni h
оsil qiladi. Intruziv
jinslarning dinamik, termik va kimyoviy ta’sirida cho‘kindi jinslar o‘zgarishlarga 
uchrab metam
оrfik jinslarga aylanadi. 
Yer yuzasiga magmaning 
оqib chiqishi effuziv magmatizmni yoki 
vulkanizmni
h
оsil qiladi. Yer po‘stida yoriqlarni hоsil bo‘lishi Yer yuzasida er 
qimirlashlarga sabab bo‘ladi. 
Shunday qilib, er po‘stining tekt
оnik harakatlari yoriqlarining hоsil bo‘lishi, 
er po‘sti bl
оklarining siljishi, burmalanishi chuqurlik magmatizmi, vulkanizm va er 
qimirlashlarni keltirib chiqaradi. Lekin, bu jarayonlar ta’sirida vujudga kelgan relef 
shakllari tabiatda birlamchi h
оlatni saqlab qоla оlmaydi. CHunki ular ekzоgen 
jarayonlar ta’sirida qayta o‘zgartiriladi.