Va mineralogiya

2.Kuyosh sistemasidagi konuniyatlar. 
Kuyosh sistemasidagi planetalarning joylashishi, xarakati va boshka 
xususiyatlarini urganish natijasida kuyoshdagi konuniyatlar mavjudligi kupdan beri 
aniklangan. 
1.
Barcha planetalar kuyosh tevaragida bir tomonga karab aylanadi. 
2.
Barcha planetalar kuyosh tevaragida taxminan bir tekisda aylanadi. 
3.
Planetalarning orbitalari doira shakliga yakin. Eng uzokda bulgan 
planetalar Pluton va ba'zi asteroidlargina bunga kirmaydi. 
4.
Kuyosh sistemasi markazida kuyosh turadi, planetalar kaysi tomonga 
karab aylansalar, kuyosh xam uz uki tevaragida shu tarafga aylanadi, 
planetalar kaysi tekislikda aylansalar kuyosh xam taxminan shu tekislikda 
aylanadi. 
5.
Planetalar kuyosh tevaragida kaysi tomonga karab aylansalar ularning 
yuldoshlari xam uz planetalari tevaragida xuddi shu tomonga karab 
aylanadi. 
6.
Planeta yuldoshlarining orbitalari xam deyarli doira shaklidadir va 
xokozo. 
Yukorida eng asosiy konuniyatlarnigina kursatib utdik, ammo shu 
Konuniyatlarning uziga asoslanib xam Kuyosh sistemasi uz tarkibida jismlarning 
tasodifiy birlashmasi emas, balki, tugrisi, konuniy evolyusion prosesslarning 
okibatidan iboratdir. Bu konuniyatlarga kup vakt ilgari e'tibor berilganva Kuyosh 
sistemasining xosil bulishi tugrisida gipotezalar bayon kilingan edi. 
Kant va Laplas gipotezasi Nemis filosofi Kant 1775 yilda 
Kuyoshsistemasidagi planetalarning kosmik tumanlikdan paydo bulganligi 
tugrisida birinchi gipotezani bayon etjdi. Kantdan biroz keyinrok fransuzfizigi 
Laplas Kuyosh sistemasining paydo bulishi tugrisida ancha batavsil va ma'nolirok 
gipoteza chikardi. 

---

11 
Kuyosh sistemasi dastavval kizigan, juda siyraklangan tumanlikdan iborat 
bulib , barcha planetalar orbitalari doirasidan ancha tashkariga tarkalgan bulgan. 
Tumanlikning markazida asta sekin yadro xosil bulib keyinchalik bu yadrodan 
Kuyosh vujudga kelgan. Bu tumanlik uz uki atrofida aylangan, shuning natijasida 
ikki tomoni pachaklangan dumalok shaklga kirgan. Tumanliklarning asta sekin 
sovishi bilan uning zarralari markazga yakinlashgan, massa zichlanib tezirok 
aylana boshlagan. Bora-bora aylanish tezligi markazdan kochish kuchi tortish 
kuchidan zurayib ketishi mumkin edi, ayniksa ekvatorda shunday bulishi mumkin, 
chunki ekvatorda markazdan kochish kuchi eng kupdir, tortuv kuchi esa kam. 
Natijada ekvator tekisligidagi tumanlikning zarralari markaziy jismdan konsentrik 
xalklarday aylanib chikish lozim edi, shunda xar bir xalka, xalkaning ajralish 
paytidagi markaziy massa tezligi bilan aylanishi lozim edi. 
Xalklarning tarkibi bir xil bulmaganligi va turldi kismlari bab baravar 
sovumaganligi natijasida xalkalar bulak-bulaklarga uzilib ketgan. Uzilib ketgan 
xalkalarning bulaklari tortuv kuchining ta'siri bilan yaxlit bir gaz shariga 
kushilishgan. Bu shar markaziy yadro (Kuyosh) tevaragida orbita buylab 
xarakatlanib, shu bilan birga uz uki tevaragida xam aylanib turgan. Bu aylanma 
xarakat ilgari xalkaning sirtki zarralariga karraganda ancha tez xarakatlanganidan 
kelib chikkan. Keyin-keyin sovishi natijasida gazsimon shardan planeta planeta 
vujudga kelgan Planetalarning yuldoshlari xam shu taxlit bulgan. 
Djins gipotezasi XX asrning birinchi yarmida Djins gipotezasi juda mashxur 
edi, bu gipoteza birinchi marta 1919 yilda bayon etilgan. Bu gipotezaning moxiyati 
shundan iborat: Kuyosh sistemasidagi planetalar fark kilgan tumanlikning 
xalkalaridan emas, balki Kuyoshdan xosil bulgan. Bu xodisa shunday ruy berishi 
mumkin edi. Kuyosh yonidan Kuyoshdan xam kattarok bir yulduz utgan bulishi 
mumkin. Natijada bir-biriga yakiglashish boshlaganligi boshlanganligi tufayli 
Kuyoshdan baxaybat «kabarish tulkini» kuzgalgan, iki osmoniy jismning 
yakinlashgan bu tulkin orta borgan. Jismlar tobora yakinlashganda, kabarib 
chikkan urgachlar portlagan natijada ikkita protuberanes paydo bulgan. Bir 
protuberanes uzga yulduz tomonga, ikkinchi protubenes teskari tomonga karab 

---

12 
otilib chikkan . Kuyoshdan uzilib kolgan protuberaneslar planeta va asteroidlarni 
xosil kilgan. Shundan keyin planeta va ularning yuldoshlari taxminan Laplas 
gipotezasidan faraz kilingan tartibda tarakkiy etgan. 
O.YU.Shmidit gipotezasi. Kuyosh sistemasidagi planetalarning paydo bulishi 
tugrisidagi eng yakin gipoteza O.YU.Shmidit gipotezasidari. Bu gipoteza 1946 
yilda bosilib chikarildi. 
Eng yakin ma'lumotlarga kura, Somon yuli (Galaktika) yulduzlari Galaktika 
markazining tevaragida elipsimon orbitalar buyicha xarakatlanadilar. Galaktika 
yulduzlaridan tashkari, bexisob bulgan «kora rang» tup-tup jismlarning uyumlari 
bor, bular changdan va Yer yuzasiga tushib turadigan metioritlar singari 
zarrachalaridan iborat. O.YU.Shmidit gipotezasiga kura «Kuyosh uzining galarktik 
xarakatida» bir zamonlar «kora rang» jismlar uyumiga duch kelgan. Shunday 
jismlarning bir kismi Kuyosh uzi bilan olib ketgan, bu jismlar Kuyosh tevaragida 
bir tup meteoritlarga birlashgan. Keyinchalik xarakatlanayotgan meteorlar bir 
biriga urilgan, kichik meteoritlar katta meteoritlarga kelib kushilgan, natijada 
planetalar vujudga kelgan.