O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
010-18 guruh talabasi Xamroqulov Qodirjonning
Mutaxassislikka kirish fanidan tayorlagan
O’zbekiston Respublikasida axborot xavfsizligi
bo’yicha faoliyat yuritayotgan korxona va tashkilotlar
Bajardi: Xamroqulov Q.
Tekshirdi: Abdullayev D.
Toshkent – 2020
MUSTAQIL ISHI
Reja:
Kirish ....................................................................................................................................................... 3
Uzinfocom.uz .......................................................................................................................................... 4
Axborot xavfsizligi ekspertizasi............................................................................................................. 5
Unicon.uz ................................................................................................................................................ 6
Yaratilish tarixi ..................................................................................................................................... 6
Maxsulotlar: ........................................................................................................................................ 8
E-KALIT ............................................................................................................................................ 8
S-FILES fayllarni saqlash tizimi .......................................................................................................... 9
Raqamli imzo ................................................................................................................................... 9
E-ijro elektron hujjat aylanish tizimi ................................................................................................. 9
E-XAT muhofazalangan elektron pochta tizimi ................................................................................. 9
E-Hujjat elektron hujjat aylanishi tizimi .......................................................................................... 10
Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari sohasida iqtisodiyot va marketing bo‘yicha
atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati .................................................................................. 10
Aloqa liniyalari va uzatish tizimlariga oid atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati ................... 10
Elektron hujjat aylanishiga oid atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati................................... 11
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................................................... 12
Kirish
Umumjahon
axborot
globallashuvi
jarayonlari
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini nafaqat mamlakatlar iqtisodiyoti va boshqa sohalariga joriy etish,
balki axborot tizimlari xavfsizligini ta’minlashni ham taqozo etayotir. O‘zbekiston
axborot va kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi xalqaro xavfsizlik tizimiga
Markaziy Osiyoda birinchilardan bo‘lib qo‘shildi.
Axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha Aloqa, axborotlashtirish va
telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasi tomonidan quyidagi chora-
tadbirlar amalga oshiriladi:
Ma’lumotlar uzatish, telekommunikatsiya tarmoqlari, teleradioefir hamda axborot
tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlashni takomillashtirish va rivojlantirish
bo‘yicha davlat siyosatini yuritish;
Axborot xavfsizligiga oid qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlarining
yaratilishini tashkil qilish va bunda ishtirok etish;
Axborot tizimlari komplekslari, resurslari va ma’lumotlar bazalarining axborot
xavfsizligini ta’minlash;
davlat organlarining axborot tizimlari va resurslari axborot xavfsizligi siyosatini
ishlab chiqish va amalga oshirishga ko‘maklashish;
davlat axborot tizimlari va resurslarining axborot xavfsizligini ta’minlash yuzasidan
monitoring natijalari to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlarni O‘zbekiston Respublikasi
Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasiga
belgilangan tartibda taqdim etish;
telekommunikatsiyalar tarmoqlarining operatorlari va provayderlari bilan hamkorlik
qilish, davlat organlarining kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanish
sohasidagi qonun buzilishlarining oldini olish masalalari bo‘yicha birgalikdagi
ishlarini tashkil etish va ularning faoliyatini muvofiqlashtirish;
Internetning milliy foydalanuvchilarini Internet tarmog‘i milliy segmentida axborot
xavfsizligiga paydo bo‘layotgan tahdidlar to‘g‘risida o‘z vaqtida xabardor qilish,
shuningdek axborotlarni muhofaza qilish bo‘yicha konsultatsiya xizmatlari
ko‘rsatish;
qonun buzuvchilarni tahlil qilish, identifikatsiyalashda, axborotlar makonidagi
ruxsatsiz yoxud buzuvchi harakatlarni amalga oshirishda foydalaniladigan metodlar
va vositalarni tahlil qilishda huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlik
qilish;
Internet tarmog‘i milliy segmentida axborot xavfsizligi hodisalarining oldini olish
bo‘yicha o‘zaro amaliy ishlarni tashkil etish maqsadida axborot xavfsizligi
sohasidagi xalqaro hamkorlikni rivojlantirish.
O‘zbekiston Respublikasi Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya
texnologiyalari davlat qo‘mitasi huzuridagi Axborot xavfsizligini ta’minlash
markazi
Mazkur Markazning asosiy maqsadi etib, «Elektron hukumat» tizimining axborot
tizimlari, resurslari va ma’lumotlar bazalarining, shuningdek Internet tarmog‘i
milliy segmentining axborot xavfsizligini ta’minlash sohasidagi normativ-huquqiy
bazani takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish, davlat organlari tizimlari
va axborot resurslarida axborot xavfsizligini ta’minlash belgilangan.
Markaz xodimlari axborot xavfsizligiga hozirgi vaqtdagi tahdidlar to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va to‘plash bilan shug‘ullanadilar, «Elektron
hukumat» tizimi axborot tizimi, resurslari va ma’lumotlar bazalariga noqonuniy
kirib olish holatlarining oldini olishni ta’minlaydigan tashkiliy va dasturiy-texnik
yechimlarni samarali qabul qilish bo‘yicha tavsiyalar va takliflar ishlab chiqishda
ishtirok etadilar.
“Elektron hukumat” tizimi axborot xavfsizligini ta’minlashning me’yoriy-huquqiy
asoslarini takomillashtirish bo‘yicha takliflarini ishlab chiqish ham Markazning
maqsad-vazifalari hisoblanadi.
Yurtimizda bir nechta Axborot xavfsizligi sohasida faoliyat yuritayotgan korxona va
tashkilotlar mavjud bo’lib, ulardan ba’zilari quyidagilar:
Uzinfocom.uz
Yagona integrator 2017 yil avgustda UZINFOCOM markazidan, hukumat va
davlat idoralarining IT-ehtiyojlarini qondirish uchun tashkil qilingan.
Hozirgi kunda Yagona integrator quyidagi loyihalarni boshqarib kelmoqda:
Yagona davlat xizmatlari portali (
my.gov.uz
)
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi (
pm.gov.uz
)
Jamoatchilik tashabbuslari yagona platformasi (
meningfikrim.uz
)
O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali (
gov.uz
)
ZiyoNET jamoat axborot ta'lim tarmog’i (
ziyonet.uz
)
Yagona forum platformasi (
uforum.uz
)
Axborot xavfsizligi ekspertizasi
Axborot xavfsizligi (AX) ekspertizasi tashkilotlarning kompyuter tizimlarini
kamchilik va zaifliklarini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi hamda ularning ish
samaradorligini baholash va tashkilotning axborot himoyasini tahlilini tashkil etish
maqsadida quyidagi ishlarni amalga oshiradi:
tizimning mavjud meʼyoriy talablarga mosligini baholash;
xavfsizlik sohasida qabul qilinayotgan barcha yechimlarni asosli va
huquqiyligini aniqlash.
Tizimni samarali va toʻgʻri ishlashini baholash axborot xavfsizligi darajasini
oshirish maqsadida tashkilotlarning tashabbuslari bilan meʼyoriy talablar
mutaxassislari tomonidan amalga oshirilishi mumkin.
Tashkilot oʻz faoliyati doirasida maxfiy maʼlumotlar bilan ishlasa (xodimlar yoki
mijozlar maʼlumotlari) AX ekspertizasini oʻtkazish oʻta muhimdir. Bu turdagi
maʼlumotlarni tashqi kirishlardan himoyalash shunchaki ehtiyotkorlik emas, balki
tashkilotning asosiy majburiyatlaridan biridir.
Yagona integrator UZINFOCOM mutaxassislari tomonidan oʻtkaziladigan AX
ekspertizasi maʼlumotlar muhimligi darajasi, maxfiy axborotlarni saqlash
obyektlarining tahlili va ularni saqlash obyektlariga kirish yoʻllarini
aniqlashni; korporativ muhitda yechilayotgan masalalarni tekshirishni; operatsion
tizim, tarmoq xizmatlari protokollari va himoya tizimlari analizini oʻz ichiga oladi.
Oʻtkazilgan, tarmoq va tizim axborot xavfsizligini ekspertizasi asosida, Yagona
integrator UZINFOCOM mutaxassislari, tashkilotning axborot resurslari
himoyasini kerakli darajaga oshirish imkoniyatini beruvchi tavsiyalar beradilar.
AX ekspertizasi quyidagi bosqichlardan iborat:
ishchi stansiyalarni tashqi nazorati;
serverlarni tashqi nazorati;
ishchi stansiyalar va serverlarni lokal tarmoq doirasida zaifliklar
mavjudligiga maxsus dasturiy taʼminot bilan skanerlash;
mavjud veb-saytlarni zaifliklar mavjudligiga avtomatlashtirilgan dasturiy
taʼminot bilan skanerlash va standart qoʻlosti vositalari yordamida
tekshirish;
oʻrganilayotgan axborot tizimi joylashgan hududda mavjud jismoniy
himoyaning tahlili;
mavjud ichki meʼyoriy hujjatlarning tahlili, xususan axborot himoyasi
doirasida;
tashkilotdagi javobgar shaxslarni soʻrovdan oʻtkazish;
ommaviy resurslarni va tarmoqda aylanayotgan maʼlumotlarning tahlili.
Axborot xavfsizligi ekspertizasini oʻtkazishga shartnoma tuzish bilan bogʻliq
savollar bilan Yagona integrator UZINFOCOMning quyidagi telefonlariga
bogʻlangan holda javob olishingiz mumkin: 238-42-41, 238-42-42.
Unicon.uz
Yaratilish tarixi
1992 yilda aloqa va axborotlashtirish sohasining ilmiy tashkiloti sifatida Ilmiy-
tadqiqot markazi (ITM) tashkil etildi.
Markaz yaratilganidan beri xalqaro hujjatlar bilan uyg‘unlashtirilgan tarmoqning
normativ-huquqiy va qonun hujjatlari bazasini yaratish bo‘yicha ishlar, yangi
telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish va joriy qilishning ustuvor
yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini o‘tkazish Markazning asosiy
vazifalari sifatida belgilandi.
1994—1996 yillarda ITM Farg‘ona, Sirdaryo, Andijon, Buxoro va Toshkent
viloyatlarining shaharlarida telekommunikatsiya tarmoqlarini rekonstruktsiya
qilish ishlarida faol ishtirok etdi.
1995 yilda Markaz qoshida Telekommunikatsiya texnik vositalarini
sertifikatlashtirish organi, so‘ng 1996 yilda – Sertifikatlashtirish sinov markazi
(SSM) tashkil etildi, ularning ikkisi ham O‘zstandart agentligida akkreditatsiyadan
o‘tkazildi.
1997 yilda ITM sohaning standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkiloti va asos
metrologiya xizmati sifatida O‘zstandart agentligida ro‘yxatga olingan.
1997 yilning avgust oyida aloqa sohasidagi qayta o‘zgartirishlar va O‘zbekiston
Respublikasi Aloqa vazirligining O‘zbekiston pochta va telekommunikatsiyalar
agentligiga qayta nomlanishi munosabati bilan ITM, unga yangi vazifalar
yuklangan holda, Fan-texnika va marketing tadqiqotlari markazi (FTMTM) nomi
bilan qayta nomlandi.
1998 yilda «Axborotnoma» tarmoq byulletenini chop etish boshlandi.
1998 yilda FTMTM 9000 seriyasidagi ISO xalqaro standartlari asosida tarmoqda
sifat tizimini yaratish va qo‘llash bo‘yicha asosiy tashkilot sifatida belgilandi.
1999 yilda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan FTMTM ishtirokida
ishlab chiqilgan «Telekommunikatsiyalar to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi.
2001 yilda Frantsiya davlati tomonidan ajratilgan grant bo‘yicha «Chorvoq»
RTSda quvvati 5 kilovattdan iborat birinchi tajribali shamol-quyosh qurilmasi
qurildi.
2002 yildan 2004 yilgacha davr mobaynida FTMTM ishtirokida O‘zbekiston
Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi, «Elektron raqamli imzo
to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi, «Elektron tijorat
to‘g‘risida»gi qonunlari ishlab chiqildi.
2002 yilda elektromagnit moslashuvini tahlil qilish xizmati tashkil etildi.
2005 yilda quyidagilar tashkil etildi:
- «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi Qonunni amalga oshirish maqsadida aloqa
va axborotlashtirish sohasida Elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish
markazi, bunda FTMTM elektron raqamli imzoni qo‘llash sohasida O‘zbekiston
respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat
qo‘mitasining ijroiya organi sifatida belgilandi;
2006 yilda ma’lumotlarni shifrlash algoritmi bo‘yicha birinchi davlat stangdarti
ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Milliy kriptoprovayder ishlab chiqildi.
2007 yili «Axborotkommunikatsiyalar: Tarmoqlar, Texnologiyalar, Echimlar»
soha jurnali tashkil etildi. Elektron hujjat aylanish tizimi «E-Hujjat» birinchi
ko‘rinishi chiqdi va tajribada qo‘llash uchun birinchi shartnoma tuzildi.
2009 yili - "UNICON.UZ" davlat unitar korxona yangi brendi yaratildi. Shu yili:
- himoyalangan elektron pochta «E-Xat»;
- fayllarni saqlash himoya tizimi «HIMFAYL»;
- apparat-dasturiy moslama «E-kalit» ishlab chiqildi.
- umumiy va maxsus texnik reglamentlar «Telekommunikatsiya uskunalariga
talablar», «Elektromagnit moslashuvchanlik to‘g‘risida», «Ochiq kalitlar
infrastrukturasiga talablar» va «Pochta aloqasida xavfsizlik talablari»ni ishlab
chiqish boshlandi.
2011 yili Aks-sadosiz ekranli kamerali laboratoriya majmuasi Sertifikatsiya sinov
markazi ishga tushdi.
2013 yili «E-Xsud» axborot tizimi ishlab chiqilishi boshlandi.
2015 yili «E-IJRO» platformasi negizida idoralararo yagona elektron o‘zaro tizimi
ishlab chiqildi.
2017 yili «E-IJRO» negizida milliy tizim «IJRO.GOV.UZ» ishlab chiqildi.
2018 yili. “Web A Calibley” texnologiya asosida shifrlash brauzeri uchun dasturiy
modulga UZ.SMT. 01.215.0954787 26.11 2018y muvofiqlik sertifikati berildi.
Maxsulotlar:
E-KALIT
shifrlashning maxfiy kalitlarini va elektron raqamli imzo (ERI)ni
muhofazalangan holda saqlash talab qilinadigan axborot tizimlari bilan birgalikda
foydalanish uchun maxsus ishlab chiqilgan apparat-dasturiy qurilma hisoblanadi
S-FILES fayllarni saqlash tizimi
Ishlab chiqilgan S-FILES tizimi shaxsiy kompьyuter yoki tashqi
diskdagi papkalarga va fayllarga ruxsatsiz kirishdan himoya qilish
qiladi va xavfsizlikni ta’minlaydi. Hozirgi kunda respublikada analoglar mavjud
emas.
Raqamli imzo
«UNICON.UZ» DUK elektron imzo kalitini ro‘yxatga olish
markazining elektron imzo kalitlari sertifikatlari ITU-T X.509, RFC3279, RFC3280
xalqaro tavsiyalariga mos keladi.
E-ijro elektron hujjat aylanish tizimi
E-ijro - hujjat davlat organlarining ichki elektron hujjat aylanish
tizimlarini o‘zaro integratsiyalashuvi orqali idoralararo elektron
hamkorlikni ta’minlashga mo‘ljallangan.
E-XAT muhofazalangan elektron pochta tizimi
E-XAT muhofazalangan elektron pochta tizimi E-XAT tizimi
foydalanuvchilari o‘rtasida elektron xabarlar bilan muhofazalangan
almashinuvni tashkil etish uchun mo‘ljallangan.
E-Hujjat elektron hujjat aylanishi tizimi
E-Hujjat elektron hujjat aylanishi tizimi legitim elektron hujjatlar bilan
almashinuvni tashkil etish, shuningdek tashkilotda ish yuritishning mavjud tizimini
takomillashtirish va avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari sohasida iqtisodiyot va marketing
bo‘yicha atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati
Hozirgi paytda iqtisodiyot va marketingning ahamiyati axborot texnologiyalarini
keng joriy qilish asosida oshib bormoqda. Bu holat fan, ta’lim va ishlab chiqarish
faoliyati nomoddiy elementlarining ustuvor rivojlantirilishini shart qilib qo‘yadi.
Bizning mamlakatimiz ham bundan mustasno emas, hozirgi vaqtda
respublikamizda zamonaviy jamiyatni rivojlantirishning asosiy vositasi sifatida
iqtisodiyot va marketingga katta e’tibor qaratilmoqda.
Atamashunoslik jamiyat hayotining barcha sohalarida, shu jumladan, iqtisodiyot
va marketing sohasida sezilarli ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyot va marketing
bo‘yicha ishlab chiqilgan ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘at iqtisodiyot va marketing
sohasidagi mavjud atamalarni umumlashtirishga bo‘lgan dastlabki urinishdir, shu
sababli, mukammal deb bo‘lmaydi. Lug‘at hozirgi amaliy hayotda, ishbilarmonlik
muhitida qo‘llaniladigan iqtisodiy, moliyaviy, marketing va huquqiy
tushunchalarning izohini ichiga oladi. Marketing faoliyati mazmunining tavsifiga,
marketing boshqaruvi asoslariga, xaridor xulq-atvori nazariyasining psixologik va
iqtisodiy jihatlariga katta e’tibor berilgan. An’anaviy so‘zlar bilan bir qatorda,
muomalaga so‘nggi yillarda kirgan yangi so‘zlarning kiritilishi lug‘atning farqlab
turadigan xususiyatidir.
Aloqa liniyalari va uzatish tizimlariga oid atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli
lug‘ati
Tarmoq texnologiyalarining shiddatli rivojlanishi, o‘z navbatida, obzor va reklama
xarakteridagi qo‘plab ilmiy maqolalar paydo bo‘lishiga turtki berdi. O‘zbekistonda
tarmoq mutaxassislari yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishda xorij
kompaniyalarining uskuna bilan birga yoki etkazib beruvchi kompaniyalarning
o‘quv markazlarida bu texnologiyalarni œrganish mobaynida olingan original
materiallaridan, shuningdek, xalqaro elektraloqa ittifoqining ushbu texnologiyalar
bo‘yicha tavsiyalar va standartlari materiallaridan foydalandilar. Biroq, turli
tarmoqlarning birgalikda ishlashini ta’minlovchi NGN kontseptsiyasi amalga
oshirilishi sababli, transport texnologiyalar kompьyuter tarmoqlari bo‘yicha
qo‘plab mutaxassislarni qiziqtirib qoldi. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki,
transport tarmoqlarda sof optik funktsional elementlardan keng foydalanish,
nafaqat ishlab chiquvchilardan, balki, apparaturani montaj qilish va undan
foydalanishni ta’minlaydigan oddiy muhandislardan tola optikasi va optik
texnologiyalar bo‘yicha muayyan bilim, tushuncha bo‘lishini talab qiladi. Ushbu
barcha omillar aloqa liniyalari va uzatish tizimlari bo‘yicha ruscha-o‘zbekcha izohli
lug‘at yaratish zaruratini yuzaga keltirdi.
Elektron hujjat aylanishiga oid atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati
Elektron hujjat aylanishi mavzusi yildan yilga katta ahamiyatga ega bo‘lib
bormoqda. Elektron hujjat aylanishining avtomatlashtirilgan tizimlari bozori
o‘syapti, yangi tizimlar paydo bo‘lyapti.Hujjat aylanishini boshqarishni
avtomatlashtirish zarurligi to‘g‘risidagi masala allaqachon amaliyotga kiritilgan va
ko‘plab korxonalarda elektron hujjat aylanishi tizimi joriy etilgan. Bu esa hujjatlar
bilan ishlashda yangi texnologiyaning afzalligini baholash imkonini beradi.
Elektron hujjat aylanishi hayotning barcha sohalarini: savdo, boshqaruv, bank
faoliyati, davlat organlarining ishi va shu kabilarni qamrab oladi.
Lekin, respublikada hanuzgacha bu sohada qo‘llaniladigan yagona atamalar
mavjud emasligi natijasida, elektron hujjat aylanishida qo‘llaniladigan ayrim
atamalarni turlicha tushunish, ulardan noto‘g‘ri foydalanish hollari uchrab turar
edi.
Shu kunga qadar, hujjat aylanishi sohasidagi normativ hujjatlar, asosan, qog‘ozda
rasmiylashtirilgan hujjatlar bilan ish yuritishga mo‘ljallanganligi sababli, elektron
hujjat aylanishida qo‘llaniladigan tushunchalar mavjud emas yoki etarli darajada
yoritilmagan edi.
Foydalanilgan adabiyotlar
http://unicon.uz/ru/history
https://uzinfocom.uz/uz/site/about
Do'stlaringiz bilan baham: |