V. S. Raxmanova

«j–SH» tovushlari
«J»,  «SH»  tovushlari  ham  sirg‘aluvchilar  toifasiga  kiradi. 
Shuning  uchun  ularning  talaffuzida  ham  til-tish,  tishlararo, 
til  oldi,  yon  va  burun  sigmatizmlari  kuzatilishi  mumkin.  Bu 

---

90
turdagi sigma tizmlar «sh» va «j» tovushlarini boshqa sirg‘aluvchi 
tovushlar bilan adashtirib talaffuz etilishi (parasigmatizm), ularni 
xuddi  «s»  tovu shining  burun,  til-tish,  tishlararo  talaffuziga 
o‘xshab  ketishi  bilan  ifodalanadi.  Bu  esa  bolaga  o‘qish,  yozish 
jarayonini o‘zlashtirishga xalaqit beradi.
Ba’zi  bolalarda  noto‘g‘ri  talaffuz  etiladigan  «sh»  yoki  «j» 
tovushi barcha sirg‘aluvchilar o‘rniga ishlatiladi. Masalan, sovun-
shovun, soat-shoat, zina-jina, Zulfiya-Julfiya va hokazo.
Parasigmatizmlardan  sh-s,  z-j,  ch-s  kabilar  ayniqsa  ko‘p 
uchrab  turadi:  sholg‘om-sog‘lom,  mashina-masina,  mushuk-
musik, Zuhra-Juhra, chelak-selak.
Ba’zi  bir  bolalarda  artikulatsiya  apparati  yaxshi  rivojlan-
maganligi  natijasida  sirg‘aluvchi  tovushlar  noto‘g‘ri  talaffuz 
etiladi. Bunday bolalarda tovush talaffuzini birdan yo‘lga qo‘yish, 
o‘rgatish  mumkin  emas.  Avval  tayyorlov  mashqlari,  gimnastika 
o‘tkazilishi  zarur.  Tovush  talaffuzi  to‘la  yo‘lga  qo‘yilmaguncha 
bolaga  shu  tovush  haqida  gapirish  kerak  emas.  Masalan,  hozir 
tilimizni  bunday  qilsak,  «sh»  tovushi  hosil  bo‘ladi  deyish 
ham  mumkin  emas.  Agar  bolada  barcha  sirg‘aluvchi  tovushlar 
noto‘g‘ri talaffuz etilsa, ishni «S» tovushidan boshlamoq zarur.
«SH»  va  «J»  fonemalari  talaffuzida  lablar  bilinar-bilinmas 
yumaloq shaklga kirib, til oldinga sal bukiladi. Uning o‘rta qismi 
ko‘tarilib, yonlari yuqori jag‘ tishlarining ichki tomoniga tegadi. 
Til  uchi  alveolalar  tomonga  yo‘nalgan  bo‘lib,  shu  yerda  torayish 
hosil  qiladi.  Til  o‘rtasida  keng  ariqcha  hosil  bo‘ladi.  Undan 
kuchli  havo  oqimi  o‘tadi.  Tilning  orqa  qismi  salgina  ko‘tariladi. 
Yumshoq tanglay ko‘tarilgan bo‘ladi.
SH  va  J  tovushlarining  talaffuzini  yo‘lga  qo‘yish.  «
SH» 
tovushini  «S»  tovushini  talaffuzidan  o‘rgatish  mumkin.  Buning 
uchun bola «S» tovushini cho‘zib talaffuz etayotganida, logoped 
uning  tilini  shpatel  yordamida  alveolalarning  yoniga  ko‘taradi. 
Natijada  «sh»  tovushi  hosil  bo‘ladi.  Bundan  tashqari  esa  «as» 
bo‘g‘inidan ham «sh» tovushi talaffuzini yo‘lga qo‘yish mumkin. 

---

91
Bunda  ham  logoped  bola  «as»  deb  turganida  uning  tilini  zond 
yordamida  ko‘taradi.  «J»  tovushi  «SH»  tovushidan  unga  ovoz 
berib, talaffuz ettirish yo‘li bilan hosil qilinadi, ayni vaqtda havo 
oqimi kuchsizroq bo‘ladi.