V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

Ijtimoiy  ustanovkalar.
  Sof  psixologik  ma’noda  yangicha  tafakkur  va 
dunyoqarashni  shakllantiruvchi  va  o’zgartiruvchi  ijtimoiy  psixologik  mexanizm  –  bu  ijtimoiy 
ustanovkalardir.  Bu  –  shaxsning  atrof  muhitida  sodir  bo’layotgan  ijtimoiy  hodisalarni, 
obyektlarni,  ijtimoiy  guruhlarni  ma’lum  tarzda  idrok  etish,  qabul  qilish  va  ular  bilan 
munosabatlar  o’rnatishga  ruhiy  ichki  hozirlik  sifatida  odamdagi  dunyoqarashni  ham 
o’zgartirishga aloqador kategoriyadir. Ijtimoiy ustanovkalar haqida batafsil ma’lumotlar oldingi 
mavzular  (boblar)da bayon etilgan, bu o’rinda biz, uning faqat dunyoqarashlar o’zgarishiga 
aloqador mexanizm sifatidagi rolini ta’kidlamoqchimiz, xolos. 
Ijtimoiy  ustanovkalarga xos bo’lgan umumiy qonuniyatlardan biri, bu uning uzoq muddatli 
xotira  bilan  bog’liqligidir.  Ayni  vaziyatlarda  shakllangan  obrazlar  uzoq  muddatli  xotirada 
saqlanib,  u  yoki  bu  vaziyatda  dolzarblashadi,  ya’ni  “jonlanadi”.  Masalan,  ba’zi  bir  etnik 
stereotiplar  ana  shunday  xotiradagi  mavjud obrazlar hisobiga shakkllanadi. Demak, ijtimoiy 
ustanovka obyektga hamda konkret vaziyatga bog’liqdir. 
Shakllangan  ijtimoiy  ustanovkaning  shaxs  hayoti  mobaynida  o’zgarishi  esa,  muhim 
ijtimoiy-psixologik  ahamiyatga  egadir.  Amerikalik  olim  Xovland  fikricha,  ijtimoiy  ustanovka 
o’rgatish  yo’li  bilan  o’zgarishi  mumkin.  Ya’ni  o’quvchilardagi  turli  ustanovkalarni  o’zgartirish 
uchun  rag’batlantirish  yoki  jazolash  tizimini  o’zgartirish  lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan 
guruhning ustanovkalari mos kelmay qolgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o’z 
ustanovkalarini  o’zgartirishi  shartdir. Aks holda nomutanosiblik tamoyiliga ko’ra, shaxslararo 
nizo yoki kelishmovchilik paydo bo’lishi muqarrardir. 
Ijtimoiy  ustanovkalarni o’zgartirishning eng sodda va qulay yo’li  – bu ayni vaziyatlar va 
ulardagi ta’sirlarni 
qaytarishdir
. Bu qaytarish qayd qilingan obraz sifatida inson ongida uzoq 
muddatli xotirada saqlanadi va vaziyat paydo bo’lganda, 
obyektivlashadi
, ya’ni o’z kuchini va 
mavjudligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham agar chet el tajribasiga murojaat qiladigan bo’lsak, 

---

 
184 
u yerda biror g’oyani ongga singdirish uchun bir odam yoki biror guruh o’z siyosiy, mafkuraviy 
yoki boshqa qarashlarini bir xil so’zlar va iboralar, harakatlar bilan qaytaraveradi va shu yo’l 
bilan ko’pchilikning ma’qullashiga erishadi. Ayniqsa, saylov oldi tadbirlarida ana shu usul keng 
qo’llaniladi. Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirishning usullari va psixologik 
vositalari orqali ham dunyoqarashni o’zgartirishga erishish mumkin.