V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

insayt  –  oydinlashuv 
deb  ataladi. Odam qachon fikrlarida 
tiniqlik,  insayt  paydo  bo’lganini  o’zi  ham  bilmaydi.  Eng  iqtidorli,  zukko  olimlar  ham  o’z  fikr 
yuritish qonuniyatlariga e’tibor berib, yangi g’oya qachon, qanday yo’l bilan paydo bo’lganiga 
javob topolmaganlar. Hattoki, ba’zan shunday ham bo’ladiki, yangilik kashf etgan olim o’zining 
fikri naqadar noyob ekanligini ham anglash imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Qolaversa, kashfiyot 

---

 
79 
go’yoki  uniki  emasday,  qayerdan  kelib  qolaganini  ham  tushunmaydi.  Shuning  uchun ham 
ko’plab  olamshumul  (genial)  kashfiyotlarning  haqiqiy  qadr-qimmati  muallif  o’tib  ketgandan 
keyin tarix tomonidan baholanadi. Xuddi shunday qadrga ega bo’lgan kashfiyotlar yurtimizda 
yashab o’tgan yuzlab allomalar ijodiga taalluqli. Masalan, Ibn Sino, Alisher Navoiy, Abu Nasr 
Farobiy,  Al-Farg’oniy,  Xorazmiy,  Zamashhariy  kabi  allomalar  o’zlari  ijod  qilgan  paytlarida 
yaratgan g’oyalari va kashfiyotlarining qanchalik ahamiyatli va o’lmas ekanligini keyingi avlod, 
butun bir insoniyat tarixi isbot qilib, tan oldi. Ibn Sinoning buyukligi, uning tibbiyot sohasidagi 
kashfiyotlarini  kim  bilmaydi  deysiz?  Lekin  alloma  o’z  shogirdlari  bilan  ilmiy-amaliy  kashfiyot 
qilish uchun o’sha xurofot davridagi qat’iy man etilishlarga qarmay, kerak bo’lsa, kechalari tun 
qorong’ularida og’ir kasallar va ba’zan, murdalar ustida jarrohlik sinovlarini qilganki, bu hozirgi 
zamonaviy tibbiyot ilmi uchun ham o’lmas meroslarga aylandi. Olim o’z g’oyasini isbot qilish 
uchun ana shunday qatiy qarorlar qabul qilib, o’z nomini abadiylashtirdi. 
R.Dekartning kallasiga analitik geometriya g’oyasi kelganda, o’zida yo’q xursand bo’lgan 
va  cho’kkalab,  yig’lab  shu  fikrni  unga  ato  etgan  Xudoga  sajda  qilgan  ekan.  Darhaqiqat, 
miyadagi  tiniqlik,  oydinlashuv  avvalo  Ollohning  inoyati,  qolaversa,  o’sha  fikr  egasining 
mashaqqatli  mehnati,  tinimsiz  ilmlar  dunyosida  to’kkan  zahmatli  terlari  evaziga  ro’y  beradi. 
Umuman yangiliklar ochish, ijod qilishga aloqador tafakkur turi uning eng ahamiyatli va shu 
bilan birga eng qiyin turidir. Chunki ijodkor, yoki kashfiyotchi nimanidir kashf qilishni xohlaydi, 
tinimsiz izlanadi, lekin qachon, qanday sharoitda, qanday yo’l bilan uni ochishi mumkinligini o’zi 
ham bilmaydi. Shu o’rinda akademik Kedrovning Mendeleyev davriy jadvalini kashf qilganligi 
xususidagi  esdaliklari  juda  o’rinli.  Olim  uzoq  vaqt  mobaynida  barcha  kimyoviy elementlarni 
ma’lum  qonuniyat  asosida  jadvalga  tushirishni  o’ylab  yurgan.  “Kallamga  kelyapti-yu,  uni 
ko’rolmayapman”, deb tashvishlanardi olim. Kunlardan bir kun u juda toliqib, yozuv stoli ustida 
uxlab  qolganda,  tushida  davriy  jadvalni  “ko’rgan”.  Xursand  bo’lib  ketib,  uyg’ongan  zahoti 
moddalarni  jadvalga  joylashtira  boshlagan.  Tushdagi  ishi  bilan  o’ngidagi  ishining  farqi shu 
bo’lganki,  tushida  yengil  moddalar  pastda  joylashgan  bo’lgan,  Mendeleyev  ularni  o’ngida 
“to’g’rilab”  chiqqan. Bu ham o’sha insaytga bir misol.