V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

17.3. Mehnat faoliyatining turlari 
 
Mehnat  turlarining  klassifikasiyasi. 
Jamiyatnng  har  bir  rivojlanish  bosqichida,  uning 
ijtimoiy-iqtisodiy  darajasiga  ko’ra,  fan-texnika  taraqqiyoti  bilan  bog’liq  xolda  yangi  mehnat 
faoliyati  turlarining  paydo  bo’lishi,  eskilarining  yo’qolishi  kuzatiladi.  Bu  jarayon  mehnat 
subyektining  xarakteristikasi  va  faoliyat  komponentlarida  namoyon  bo’ladi.  Masalan,  inson 
resurslarining soni, ularning dunyoqarashi, ma’lumot saviyasi, darajasi, mehnat vazifalarining 
mazmuni,  ish  yuklamasining  turi,  mehnat  vositalarining  o’zgarishi,  ishni  tashkil  etish  va 
sharoitlarning xususiyatlari. 
Mehnat faoliyatining turli xarakteristikalari uning turli klassifikasion ko’rsatkichlarga ko’ra 
tizimlashtirishga  olib  keladi.  Bunga  misol  sifatida  bunday  tasnifning  bir  ko’rinishini  keltirish 
mumkin. 

---

 
279 
1)
 
Mehnat egasining ish yuklamasi xususiyati va mehnat vazifalarini bajarishiga ko’ra: 
jismoniy
 va 
aqliy
 mehnat. 
2)
 
Mehnat  vazifalarining  xarakteristikasi,  ish  ko’lami,  mehnat  jarayonining  tashkil 
etilishiga ko’ra aqliy mehnat ushub turlarga bo’linadi: 
 
Operativ (boshqaruvchi); 
 
Operatorli (texnika bilan informasion bog’lanishli); 
 
Ijodiy  (an’anaviy  –  dars  berish,  davolash;  noan’anaviy  –  ilmiy  ish,  adabiy,  musiqiy 
asarlarni yozish); 
 
Evristik (kashfiyot); 
 
Dinamik va statik; 
 
Bir xil (monoton) va har xil (mazmuni, tempiga ko’ra). 
3)
 
Mehnat  sharoitlarining  xususiyatlariga  ko’ra  qulay  sharoitli  (mehnat  sharoitlarida 
gigiyenik  talablar  norma  darajasida  bo’lishi),  noxush  va  noqulay  ish  sharoitlari  (bosimning 
ko’tarilishi  –  g’avvoslarning ishi, past harorat  – qutbda ishlaydiganlar, ma’lumotlar oqimining 
juda ko’p bo’lishi – dispetcherlik xizmati). 
4)
 
Faoliyat tashkil etish shakliga ko’ra: 
 
Reglamentli (ma’lum kun tartibi bilan); 
 
Reglamentlanmagan (erkin kun tartibi bilan); 
 
Aralash (smenali, vaxta); 
 
Individual va jamoaviy (hamkorlikdagi). 
Hamkorlikdagi  faoliyat  bu  umumiy  motivlar  va  faoliyat  maqsadi  asosida  mehnat 
egalarining  olib  boradigan  ish  faoliyatlari  hisoblanadi.  Hamkorlikdagi  faoliyat  psixologik  
tizimida ushbu tarkibiy jihatlar: umumiy maqsad, aniq vazifalar, umumiy motiv, hamkorlikdagi 
harakat  va  umumiy  natija  bo’ladi.  Hamkorlikdagi  faoliyatning  umumiy  belgilari  va  uning 
subyekti o’zaro bog’liqdir. Hamkorlikdagi faoliyat subyektining  asosiy xarakteristikalari orasida 
aniq maqsadlilik, natijaviylilik,  motivasiya, tashkilotchililik  kabilar kuzatiladi.