В. М. Каримова ижтимоий психология

4.5.3. Лидерлик услублари ҳақида тушунча

Ҳар бир лидер ёки бошлиқ ўзича индивидуал ва қайтарилмасдир. Бунинг боиси ҳар бир бошлиқ ўз иш фаолиятини ўзига хос тарзда ташкил этишидадир. Ижтимоий психологияда батафсил ўрганилган муаммолардан бири – турли бошқарув услубларидир. Бу соҳада немис олимлари Г.Гибш ва М.Форверг, рус олимлари В.Д.Паригин, Л.Н.Уминский, М.Ю.Жуков ва бошқаларнинг ишлари айниқса диққатга сазовордир. Барча илмий тадқиқоларни умумлаштирган ҳолда ижтимоий психологияда қабул қилинган уч асосий бошқариш услубларига тавсиф бериб чиқамиз. Бу уч услуб - авторитар, демократик ва либерал бошқарув услубларидир.

А в т о р и т а р раҳбар барча кўрсатмаларни ишчанлик руҳида, аниқ равшан, кескин оҳангда ходимларга етказади. Мулоқот жараёнида ҳам ходимларга нисбатан дўқ – пўписа, кескин тақиқлаш каби қатъий оҳанглардан фойдаланади. Унинг асосий мақсадларидан бири – нима йўл билан бўлса-да, ўз ҳукмини ходимларга етказиш, керак бўлса, тайзиқ ўтказишдир. Унинг нутқи ҳам ҳамиша аниқ ва равон, доимо жиддий тусда бўлади. Бирор иш юзасидан ходимларни мақташ ёки уларга жазо бериш, танқид қилиш соф объектив бўлиб, бу нарса бошлиқнинг кайфиятига ва ўзга шахсларга нисбатан муносабатига боғлиқ. Жамоа аъзоларининг тилак истаклари, уларнинг фикрлари ва маслаҳатлари жуда кам ҳоллардагина инобатга олинади, аксарият ҳолларда бундай истаклар ва кўрсатмалар тўғридан-тўғри дўқ-пуписа, камситиш ёки маънавий жазолаш йўли билан чекланади ёки қониқтирилмайди. Бундай раҳбар ўз иш услублари, келажак режалари, бирор аниқ ишни, операцияни қандай амалга оширмоқчилигини одатда, жамоадан сир тутади, унинг фикрича, бу унинг обрўйига салбий таъсир этиши мумкин. Гуруҳдаги ижтимоий фазовий муносабатлардаги ўрни жиҳатдан, у “жамоадан четда”, автономдир.
Авторитар раҳбарда ҳар бир жамоа аъзоларининг қобилиятлари, ишга муносабатлари, мавқеларига кўра тутган ўринлари ҳақида тасаввурлар борки, шунга кўра, у ҳар бир ходимнинг иш ҳаракатларини максимал тарзда дастурлаштириб қўйган, унда ҳар қандай чеклашлар унинг очиқ ғазабини келтиради ва бунинг учун унда жазолашнинг турли услублари мавжуд. Яъни, бундай жамоаларда ҳокимият марказлаштирилган, жамоа раҳбари ушбу марказнинг якка ҳокими – шунинг учун ҳам бу ерда “ менинг одамларим”, “менинг ишим”, “менинг фикрим бўйича” каби иборалар тез-тез ишлатилади. Бундай раҳбарларда ишга нисбатан шундай фидойилик борки, улар ўзларини айни шу профессионал касбларисиз, одамлар устидан раҳбарлик қилишдек машаққатсиз тасаввур қила олмайдилар, яъни иш уларнинг “бутун вужудини қамраб олган”. Шу сабаб бўлса керак, бундай раҳбар ҳар бир одамнинг кундалик иш фаолиятини, унинг натижаларин жуда яхши билади. Лекин, аслида, уни ишнинг мазмунидан кўра, ўзининг ўша ердаги етакчилик роли, бошлиқлиги кўпроқ қизиқтиради ва ўзига ўша сифатларга қараб баҳо беради. Бу сифат, табийки, ишнинг сифатига ҳам таъсир қилгани учун жамоа олдига қўйилган топшириқлар бажарилмай қолмайди (“темир раҳбар”). Бундай жамоаларда танқид иши жуда суст, чунки ўзини ҳам, бошқаларни ҳам танқид қилишларига йўл қўймайди. Танқид қилишга унинг фикрича фақат ундан юқори турадиган бошлиқ хақли. Йиғилишларда сўзни ўзи бошлаб, ташаббусни охиригача бошқаларга бермайди, одамларнинг таклифлари, уларнинг ҳиссиётлари эътиборга олинмайди.
Гибш ва М.Форвергларнинг таҳлил қилишларича, авторитар лидер бош бўлган ишларнинг самарадорлиги юқори бўлиб, ишлаб чиқариш кўсаткичлари ҳам юқори бўлар экан. Лекин жамоадаги руҳий –маънавий муҳит оғир, танг бўлиб, бу нарса одамларнинг жамоадан, ишдан қониқмасликларига олиб келади. Бундай раҳбарлар бошчилик қилган меҳнат жамоаларида ишлайдиганлар ўз касблари, иш жойларини осонликча алмаштиришлари мумкин.