В. М. Каримова ижтимоий психология

2.4. Ижтимоий психологиянинг Россия ривожланиши

Собиқ иттифоқ давлатларида, биринчи навбатда Россияда ижтимоий психология 20-йиллардан бошлаб ривожлана бошлади. Бу борада рус ижтимоий психологиясининг асосчиси деб ҳақли равишда В.М.Бехтеревни кўрсатиш мумкин. У ўзининг рефлексология назарияси доирасидан шахс хулқ-атворининг мотивларини тушунтиришга уринганлардан биридир. Унинг фикрича, барча онгли ва онгсиз жараёнлар ташқи хулқ-атворда, ҳаракатларда ифодаланади, шунинг учун ҳам ташқи ҳаракатларни, қилиқларни, нутқни, товушни ўрганиш орқали шахснинг ўзини ва бу ҳаракатларнинг сабабларини аниқлаш мумкин. Бехтерев қарашларидаги камчилик шу эдики, у ўз илмий хулосаларида социологияни биология билан, психологияни эса физиология билан аралаштириб юборди, шу орқали шахс ва жамият тараққиётининг универсал қонунларини топмоқчи бўлди.

Бехтеревдан кейинги олимлар, чунончи, Ю.Васильевнинг “биологик социологияси” ҳам, М.А.Рейстнернинг “оммавий психологияси” ҳам, Л.Н.Войтоловскийнинг “жамоа психологияси” ҳам рефлекслар қонунини механик тарзда ижтимоий психологик жараёнларни тушунтиришга кўчириш бўлди, десак хато бўлмайди.
20-30- йилларда болалар ва ўсмирлар ижтимоий психологик тараққиётини ўрганишга қаратилган икки йўналиш пайдо бўлдики, улар ҳам қатор камчиликлардан ҳоли бўла олмадилар. Масалан, биологик ёки биогенетик назария тарафдорлари шахснинг шаклланишида ирсий ва биологик наслий омиллар етакчи рол ўйнайди, деб ҳисоблашса (Е.Аркин, И.Арямов ва бошқалар), социологик ёки социогетик назариётчилар бу борада ижтимоий муҳит ролини ниҳоятда катта эканлигини ҳимоя қилиб чиқдилар (С.Моложавий, А.Залкинд ва бошқалар).
30-йилларда А.С.Макаренко, А.Залужный, Л.С.Выготский, Н.К.Крупская, М.Сухомлинский ва бошқа қатор олимлар ўз назарий қарашларини марксизм билан бевосита боғлаб, жамоа ва шахс назариясини яратдилар. Улар шахснинг шаклланишида ижтимоий муҳитнинг, жамоанинг ролини, таълим-тарбиянинг аҳамиятини исботлашга уриндилар. 40-60-йилларда ижтимоий-психология тараққиётида нисбатан сокинлик даври бўлди. Чунки психология соҳасида олиб борилган тадқиқотлар ичида ижтимоий психологик тадқиқотлар йўқ ҳисоб эди. Бу фан Россияда ва бошқа собиқ иттифоқдош республикаларда 70-йиллардан кейин кескин ривожлана бошлади. Бунда москвалик ва ленинградлик (ҳозирги Санкт-Петербург) олимлар мактаби катта рол ўйнади. Агар Москва шаҳрида асосан ижтимоий психология бўйича фундаментал назарий тадқиқотлар кўплаб ўтказилиб, унда ҳозирги замон ижтимоий психологик тадқиқотларнинг эмпирик қонунлари асослари ишлаб чиқилган бўлса, Санкт-Петербургда кўпроқ тадбиқий илмий тадқиқот ишлари олиб борилдики, улар биргаликда минглаб ёш ижтимоий психологлар авлодини тарбиялаб етиштирдилар. Улар эса ҳаётимизга илғор фикрлар ва далил тадқиқотлар билан кириб келиб, ҳозирги кун фанини дунё миқёсида мисли кўрилмаган даражага кўтардилар. Лекин юқорида айтиб ўтилганидек, Россияда социал психологиянинг ривожланишида хориж психологиясининг, айниқса Америка Қўшма Штатлари психологиясининг таъсири анча сезиларлидир.