V. Gavel Kuchsizlar kuchi rtf

(улар ҳаётга хизмат қилиш билан посттоталитар
“ўзҳаракат”га хизмат қилишни комбинациялаштиради ва “реаллаштиради”),
аммо уларнинг бошқа йўли ҳам йўқ; улар бу билан “ҳақиқатдаги ҳаёт” ва
“ёлғон ҳаёт” ўртасидаги аниқ чегарани бузишади; вазиятни хиралаштириш,
жамоатчиликни мистификация қилади ва тўғри қарор қабул қилишга халақит
беради. Табиийки, бу ҳеч нарсани ўзгартирмайди, лекин принципиал жиҳатдан
ёмон натижа эмас, чунки соф фаолият учун янги имкониятлар очади. Тўғри,
ушбу шароитда “мақбул” ва “номақбул” муросалар ўртасидаги чегараларни
тан олиш ва белгилашда жуда эҳтиёт бўлиш керак. Кейинги – энг юқори
босқич – бу расмий тузилмаларнинг ички
дифференциацияси ҳисобланади
: бу
86

---

плюралис тик тузилмаларнинг институционал шакллари, ҳақиқий ҳаёт
ниятлари учун табиий қонуният сифатида у ёки бу даражада ривожланиши
учун имкониятлар очилиши билан ифодаланилади. Масалан, маданий
ҳаётнинг институционал пойдевори марказлаштирилган давлат характерига
эга бўлса ҳам, улар “қуйи қатламнинг” кучли босими остида вужудга келади –
булар янги нашриёт уйлари, мустақил журналлар, бадиий жамоалар, параллель
тадқиқот марказлари ва лабораториялар ва бошқалар, ёки бошқа бир мисол:
одатда тоталитар давлатнинг кейинги “трансфер қўли” бўлмиш ёшлар
ташкилоти қатъий тарзда давлат томонидан ташкил этилиб, реал эҳтиёжлар
босими остида мустақил ташкилотларга айлантирилади (талабалар, мактаб
ўқувчилари Иттифоқи, ёш ишчилар гуруҳларини ташкил этиш, ва ҳоказо).
Ушбу
ташаббусни
“пастдан”
амалга
оширишга
имкон
берадиган
табақалаштириш параллель равишда, мустақил бўлган янги тузилмаларнинг
пайдо бўлиши ва шаклланиши билан боғлиқдир; расмий идоралар бир
вақтнинг ўзида уларни қабул қилади ёки ҳеч бўлмаганда уларга нисбатан
бардошли бўлади. Реал эҳтиёжлар асосида вужудга келган бундай тузилмалар
расмий тузилмаларни либераллаштиришни ҳаётнинг реал эҳтиёжларига
мослашишга ундамоқдалар, бу эса жамиятнинг “ўзини ўзи ташкил
қилаётганини” аниқ намоён қилади (1968 йилда мамлакатимизда ушбу турдаги
энг муҳим ташкилотлар КAН ва К-231 эди).
Ушбу жараённинг якуний босқичи сифатида, мустақил ва расмий
тузилмалар – посттоталитар тизимнинг бир қисми сифатида пайдо бўлиши
“ўзҳаракатга” хизмат қилиш кўринишида шакллана бошлайди – бу эса ўз
структураларида фундаментал ғояларига зид унсурларни олиб юришга мажбур
бўлганлиги сабабидан расмий тузилмаларнинг ўлиши, парчаланиши ва йўқ
бўлиб кетишига олиб келади, уларнинг ўрнида эса “пастдан” ўсиб чиққан ва
бутунлай бошқача тартибга солинган янги тузилмалар вужудга келади.
87

---

Ҳаётий ниятлар ижтимоий тузилмани сиёсий жиҳатдан ўзгартирадиган
(яъни, концептуал, тузилмавий ва “иқлимий”) ва барча даражадаги
манипуляцион механизмларни заифлаштирадиган кўплаб усулларни кўрсатиб
ўтиш мумкин. Мен бу ерда 1968 йилда Чехословакияда ўз тажрибамиздан
ўтган ижтимоий тизимни ўзгартиришнинг ҳақиқий усуллари асосида фикр
юритдим. Шуни қўшимча қилиш керакки, ушбу шаклларнинг ҳеч бири ягона
альтернатива деб даъво қилинмайди, бу тарихий жараённинг намоён
бўлишидир холос, эҳтимол, бошқа жойларда бундай ҳолат деярли (кам
эҳтимол билан бу фақат бизнинг сиёсий ҳудудимизда юз берган) такрорланмас,
албатта бу тўхтам – изланаётган ва топилган баъзи универсал билимларнинг
аҳамиятини камайтирмайди.
Биз Чехословакиянинг 1968 йили ҳақида гап лашаётган эканмиз,
эҳтимол мулоҳазаларимиз нуқтаи назаридан ўша даврнинг баъзи характерли
томонларини таъкидлаш ўринли бўлади. “Иқлимий”, концептуал ва ниҳоят,
таркибий ўзгаришлар бугунги кундаги каби “параллель тузилмаларнинг”
босимини бошдан кечирмади, яъни ушбу тузилмалар нафақат Чехословакияда,
умуман олганда, бутун посттоталитар тузумнинг замонавий ривожланиш
даврида расмий тузилмаларга антипод сифатида шунчаки мавжуд бўлмаган