V bartolning o'rta osiyo arxelogiyasi rivojlanishida amalga oshirgan tadqiqotlari mundarija: kirish asosiy qism I bob V bartolning o'rta osiyo arxelogiyasi rivojlanishida amalga oshirgan tadqiqotlari

II BOB O’lkamizda Antik davri me’morchiligi va san’ati, ilk o’rta asrlar davri shaharlari va me’moriy obidalari.
2.1 Arxelogiya fanining maqsadi va vazifasi
“Arxeologiya” suzi lotin tilidan olingan bulib “arxeos” qadimgi, “logos”- fan ya`ni qadimgi fan degan ma`noni bilidiradi. Arxeologiya o`lkashunoslikning va tarix fanlarining asosiy manbalaridan biridir.
Arxeologiya – tarix fanining mustaqil yo`nalishi bo`lib, o`zining tadqiqot obyekti, shuningdek, ularni ochib o`rganishda maxsus uslublardan foydalaniladi. Ya`ni zamonaviy tushunchada arxeologiya ibtidoiy, antik, o`rta asrlarga oid yodgorliklarni o`rganish va qayta tiklash ishlarini olib borish tushuniladi.
Arxeologiya va tarixni bir-biridan ajratib bo`lmaydi, ikkala fanning ham maqsadi bir xil, ya`ni insoniyat tarixini o`rganishdan iborat. Mazkur sohada faoliyat yuritayotgan kishilar tarixchi va arxeolog deb yuritiladi.
Arxeologiya o`zining uzoq rivojlanish tarixiga ega. Rivojlanish tarixi bevosita insoniyat jamiyatining umumiy tarzda rivojlanib, ilm va fanning rivojlanish jarayonidagi o`zgarishlarni arxeologik topilmalar misolida ko`rish mumkin.
Arxeologiya – yosh ijtimoiy fanlardan biri bo`lsa-da, uning ildizlari uzoq tarixga borib taqaladi. Yozma manbalardan ma`lumki, mil. avv. VI asrda Bobil podshosi Navonid (Nabunaid, Nabonagid, mil. avv. 555-538 yy.) saroy va ibodatxonalarning asos qismida qazuv ishlarini olib borgan. Ayni paytda Britaniya muzeyida Nabonid tomonidan topilgan yozuvli taxtacha saqlanmoqda.
“Arxeologiya” atamasi yozma manbalarda ilk marta yunon faylasufi Platon (mil. avv. 427-347 yy.) ning “Katta Gippiy bilan suhbat” asarida tilga olinadi. Arxeologiya ikkita qdimgi yunon so`zidan iborat bo`lib, “arxeos” – qadimgi, “logos” – fan degan ma`nolarni anglatadi. Xuddi shunga o`xshash iborani yunon yozuvchisi Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) ham qayd etgan. Ya`ni Troya urushigacha bolgan davr ellinlar nazarida “Ellinlar arxeologiyasi” hisoblangan. Diodor Sitsiliyskiyning zamondoshi Dionisiy Galikarnasskiy Rim tarixini Puni urushigacha bo`lgan davrini “Rim arxeologiyasi” deb atagan. “Arxeologiya” atamasini shuningek Strabon va boshqa yunon muarrixlari ham ishlatib, ularning nazarida bu atama nafaqat qadimgi, balki ibtidoiy davrni ham qamrab olgan.
Rim imperiyasining lotin mualliflari “qadimiyat” – a n t i q u i t a t e s - atamasini qo`llaganlar. O`rta asrlarda “arxeologiya” atamasi “qadimiyat” atamasi tomonidan siqib chiqarilib, ancha vaqtgacha (XIX asrgacha) yodga olinmaydi.
Rim imperiyasida shuningdek “a n t i q u a r i e u s” – antikvariy, ya`ni qadimiyatga qiziquvchi atamasi ham qo`llanilgan. O`rta asrlarda antikvariylar jumlasiga turli qadimiy qo`lyozmalarni yig`uvchi kishilar kirgan bo`lsa, Uyg`onish davriga kelib asosan klassik madaniyat namunalarini yig`uvchilarni, ya`ni antik davr madaniyatiga qiziquvchilarni shunday ataganlar.
1767 yilda Gettingen universiteti prof. Xristian Gottlib Geyni “arxeologiya” atamasiga “Yunon va rimliklarning qadimgi san`ati arxeologiyasi” kursi bo`yicha ma`ruza o`qib, uni qaytadan muomalaga kiritadi. Lekin bu yunonlarning “arxeologiya” ga bergan ta`riflari singari keng qamrovli bo`lmay, faqat klassik san`at yodgorliklarini ta`riflash va klassifikatsiya qilish bilan cheklangan. XIX asr boshigacha qadimiyat bilan shug`ullanuvchilarni faqat antik madaniyat namunalari qiziqtirgan.
Shu davrdan boshlab arxeologiyaning yordamchi tarmoqlari – numizmatika (tangashunoslik), epigrafika (toshlardagi bitiklarni o`rganish), sfragistika (muhrlarni o`rganuvchi fan) vujudga kela boshlaydi.
Epigrafikaga qiziqish Angliyada ham yoyila boshlaydi. Bu yerda arxeologiya qirol Karl I va uning yaqinlari homiyligida boyitila boshlandi.
Dunyo xalqlarining bir necha 100 ming yillaridan beri davom etib kelayotgan tarixi bor. Lekin shu uzoq tarixiy tarakkiyotning eng qadimgi 5-6 minginchi yilaridan boshlab yozma asarlar bulib undan avval xalqlarda yozuv va yozma tarix bulmagan.
Yozma tarix bulgincha utgan bir necha yuz ming yillik tarixini xamda yozma tarix keyingi davr xayotini tula o`rganish zaruriyati usha davr xalqlaridan kolgan byuumlarni tekshirib kurishni takaza etadi. Bunday yodgorlik buyumlarni tekshiruvchi fan arxeologiya bulib u tarixchilikning muhim bir tarmogini tashkil etadi. Arxeologiya ibtidoiy odamlar yashagan makonlarni sinfiy jamiyatdan kolgan shaxar, kishlok va mozorlar kazib yurib, tarixni asraydi. Arxeologlar kazilma usuli bilan ish kuradilar. Arxe-ologiya fani xali boshka fanlarga karaganda yosh bulishiga karamay dunyoda katta e`tibor kozongan va xammani kiziktirgan fan.
Urta Osiyoda tarixchilik uzok vaktni uz ichiga oladi. Muxam-mad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” (balemiyning tarix tobore tarjimasi) kabi asarlari yozilganiga ming yildan oshgan bulsada ulardan xozir xam foydalaniladi.
Tarix ma`lumotlariga karaganda tarixchilik Urta Osiyoda ju-da xam qadimdan boshlangan. Urta Osiyoda arxeologiya juda xam yosh fan.
Bir gurux progresiv rus ziyolilari- arxeologiya xavaskorlari xozirgi tarix muzeyni tashkil kilib xar joyda tuplangan arxe-ologik yodgorliklarini bu yerga tuplashga kirishdilar.
Rus sharkshunosi N. I. Veselovskiy, V. B. Girgorev, I. Kala-ur, V. V. Vartold va boshkalar shuningdek uzbek arxeologlaridan Akrampolvon Askarov va boshkalar yodgorliklarni tarix nuktai na-zaridan o`rganish ishiga tashabuschi buldilar, Urta Osiyoning chul-lari toglari va kishlok yerlaridagi ba`zi yodgorliklar xakidagi turli afsona va xabarlani matbuotda e`lon kilish odat bula bordi. V. L. Vyatkin qadimgi vositalarni o`rganish asosida rasadxonani urnini anikladi. 1908-1909 yillarda bu joy arxeologik yul bilan kazilgan va rasadxonaning gildirak shaklidagi binosini kursi binoning buzilgan gisht va nakishlarini xamda rasadxonani sekstantidan bir qismi topildi. Bu tarix fani uchun katta yangilik buldi.
Urta Osiyoning Amudaryo etaklarida S. P. Tolstov Kadimgi Xorazm madaniyatini kashf etdi. Bu fan uchun yangilik edi. Olim qadimgi Xorazm alfbosini aniklashga muvofik buldi. Shaxarlar va kishloklardan topilgan narsalar bundagi madaniyatni porlok bulganidan dalolat beradi.
A. Yakubovskiy Urta Osiyoning urta asrlardagi eng muhim shaxarini ijtimoiy topagrafiyasini anikladi. Urta Osiyo arxeologiyasini o`rganishda Masson, Shishkin, Gulomov asarlari katta axamiyatga ega. Smirnov doimiy kazshlar utkazib Volga Bulgoriyasini tekshirdi. Ibtidoiy jamoa davri odamzotning paydo bulishidan to mulkiy jamiyat vujuda kelishidan bulgan davrni uz ichiga oladi. Ibtidoiy kishilik jamiyati uch davrga bulinadi: tosh, bronza va temir asrlari bulgan. O`zbekiston teritoriyasidagi Far-gona vodiysida Xaydorkon kishlogi yakinida arxeolog Islomov Sel- ungur gorini topdi. Ushbu topilma munosabati bilan qadimgi tosh davri odamni urta osiyo teritoriyasida yashagan degan ishonch bildi-rildi. Topilgan suyaklarga karaganda bu odam gor ayigi, gor koplo-ni, oxu, eshak kabi xayvonlarni ovlagan. Janubiy Turkmanistonda Toshkent oblastining bustonlik rayonida va Fargonada kayrkum chulida Ashel davridan tortib muste va undan keyingi davrlarda yashagan odamlarda juda kup kurollar topilgan bulib xozirgi res-publika tarix muzeyida saqlanmokda.
Bundan keyin yer yuzida uzok davr davom etgan muz davri boshlanadi. Xavo sovub tabiat uzgarib kup xayvonlar uzi toglar orasiga oldi. Bu davrda tosh kurollar turi va ishlanish texnikasi ancha yaxshilashishi sababli odamlar yogochning uchuni sixga kushib ishlatish xamda suyakdan asbob yasashni urgandilar. Bu xil yukori texnika davrini urta paleolitda “muste madaniyati davri» deb ata-ladi. Bu ashel davridan kyin keladi. Bu davrda neondertal tipi-dagi odam yashagan. Bular ibtidoiy poda xamda urug aymok munosa-batlarigacha utmishga yakinlashib bir oz suzlashishini xam urgana boshlagan. Bu davr kishilari kollektiv bulib katta -katta xayvon-larni ovlash bir joyda kuplab yashash orkasida poda xoldan urug tarkibiga kucha boshladilar
1938 yil Surxandaryo oblasti boysun togidagi teshiktosh gori tekshirilganda bu joy muste davrida yashagan odamlarning makoni bulib chikdi. Gorning katlamlarida toshdan kilingan uchokning ur-ni, kul katlamlari, kumir, turli xayvon va kushlarning suyaklari muste davriga xos kurollar kup topildi. Bulardan u davr odamlari kupgina ov bilan kun kurgani ma`lum buldi. Gorning bir yerida 8-9 yoshli bir bolaning toshga aylanib kolgan kalla suyagi xam topildi.
1946 yilda Samarqand viloyati Urgut rayonidagi Omonkuton gorida usha davrning makoni va tosh kurollari topildi. 1955 yilda Toshkent yakinidagi Shoimkupirik degan joyda ashel davri kullari bilan birga muste davri kurolari kup topildi. 1954 yilda Fargona vodiysining kayrokum chulida xam bir necha yerdan muste davrning ashell davri tosh kurolari topildi. Bunday kurollar respublikamizning yana bir necha yeridan topildi. Keyingi yillarda bir necha yangi yodgorliklar topilib tekshirilishi tufayli Uzbekis-tonda muste davri juda yaxi urganildi. Muste makonlari Sur-xondaryo viloyati Boysun rayonidagi Teshiktosh, Samarqand viloyati Omonkuton rayonida, Toshkent oblastining Chirchik vodiysiga utishda, Fargona vodiysidagi Kapchugay va Sux atroflarida topib tekshirildi. Bular urta osiyo topilgan muste odamining suyaklari va kurollari bulib ularning ilmix axamiyati nixoyatda kattadir.
Demak, O`zbekiston ibtidoiy poda xoldan urugchilik tuzumiga kuchish boskichi bulgan muste davrida axoli gorlarda makon tutib yashagan. Muste davrning oxirlariga kelib ov kilinadigan kurollarning bir muncha yaxshilanganligini olovdan foydalanish imkoniyatini kengayishi uzok atrofdagi axoli bilan ma`lum aloka boglanishi natijasida ma`lum bir toifa utrok xolda yashgan bir gurux kishilar urtasida kon karindoshlik munosabatlari boshla-nadi. Bolalar va fakat onani tanigan va urug tepasida ona turadi. Yukori paleolit davrida urugchilik shart-sharoitida ov va balik-chilik maxsulotlari kupayib borgan, gayri tabiiy kuchlar xakida afsonalar tukila boshlagan.
O`zbekistonda yukori paleolit davrining deyarli barcha bos-kichlari manzilgoxlaridan darak beruvchi makonlar Toshkent yakini-dagi Shoimkupirikdagi Boysun toglarida, Machay gorida, Amur Te-mur goridan topilgan.
Ular ichida Shoimkuprik va Machay gori yodgorliklari usha davr xayoti xakida yaxshi material beradi.
Yukori paleolit davriga xos tosh kurollar buxoro oblasti-dagi Uch tut kishlogi atrofida Toshkent yakinidagi Buzsuv-1 va Buz-suv-2 makonlarida, Oxangaron yakinidagi Kulbulok makonida va boshka joylarda topildi.
Paleolit tomon bulib mezolit boshlanadi. Mezolit urta bosh davri bulib bu davrda kishilar uk yoyni kashf etadi. Ovchilik oson-lashadi. Birinchi marotaba it xonkilashadi. Surxondaryo oblastidagi Zarautsoy buyidagi “Zarautsoy kamar” degan bir togning kamarida toshka kizil buyok bilan solinlgan sur`atlar topilgan. Unda chodir yopinib uziga dum boglagan va uk yoy kutargan ovchilar yovvoyi xayvonlar bilan tasvirlangan.
Respublikamizda mezolit davri yodgorliklari Boysun rayonidagi Machay gorida Toshkent yakinadagi Kushilish degan joyda topilgan. Mezolit davrida Machay goridan topilgan madniy katlam chamasi 40 sm keladi.
Neolit (yangi tosh) utish asosan toshni silliklash va teshishi usularini rasm kilishda boshlanadi. Bu davrda odamlarning katta yutuklaridan biri sopol idishlarni yasashdan buldi. O`zbekistonda boysun toglaridagi Machay, A.Temur gorlarida, Chimboy atrofida va Korakalpagistondagi Jonboskal`a atrofida neolit davri madaniya-ti koldiklari topilgan.
Professor S. P. Tolstov boshlik xorazm arxeologiya ekspe-ditsiyasi 1937 yilda kidirish ishlari olib bordi. Janubiy Korakalpogistondagi Kizilkum ichida kolib ketgan qadimgi obod yerlarda goyatda kup va axamiyatli yerlarni topib tekshirdi. Bu yodgorliklar ichida eng qadimgisi Kaltaminor bulib unda ungi davrlarning yodgrorliklari xam yaxshi saqlangan. Kizil kum saxro-sidagi kumtepaliklar orasida Jonboskal`a bor. 1940 yilda usha joy kazilgan. Prof: S. P.