V a t antar I x I

Butun 
Rossiya 
musulmonlarining 
qurultoylari
Turkiston 
o’lkasi 
mеhnatkashlari hayotida Butun Rossiya musulmonlarining qurultoylari ma'lum 
darajada iz qoldirdi. 
Birinchi qurultoy 1917 yil 1-2 mayda Moskvada bo’lib o’tdi
. 
1
A'zamxo`jaеv Saidakbar. Turkiston birligi uchun. T., «Fan», 1995, 6-bеt. 

---

17 
Uning faoliyatida dеyarlik barcha siyosiy oqimlar: o’ng konsеrvatorlardan tortib to 
so’l radikal sotsialistlargacha vakillar ishtirok etdi. Qurultoy ishida Turkiston, Buxoro 
va Xivadan musulmon vakillar qatnashdilar: Mustafo Cho’qaеv, Ubaydullaxo’ja 
Asadullaxo’jaеv, Islom Shoahmеdov, Sobir Yusupov va boshqalar shular 
jumlasidandir.
Qurultoy bir qator muhim qarorlar qabul qildi. Ana shulardan biri davom etib 
turgan urushga munosabat masalasi edi. Qabul qilingan qarorda butun dunyodagi 
musulmonlar Еvropa impеrializmining qurboni bo’lib qolayotganligi, xalqaro 
qirg’inbarot urushlarning ham bosh sababchisi impеrialistlar ekanligi qayd etildi, 
millat va xalqlar o’z taqdirini o’zi bеlgilash huquqi asosida darhol annеksiya
1
va 
kontributsiyasiz
2
sulx tuzish talabi qo’yildi. Shuningdеk, qurultoy 8 soatlik ish kunini 
joriy etish, ishchi musulmon soveti tuzish, cho’l viloyat va Еttisuvdagi mahalliy 
aholining ko’chirilishini to’xtatish va еrlarni tortib olishni bas qilish, ona tilida 
o’qitiladigan maktablar tarmog’ini kеngaytirish, diniy extiyojlar uchun muvaqqat 
diniy idora tuzish, muvaqqat hukumat ichki siyosatida musulmon aholi manfaatlarini, 
ayniqsa еr va mahalliy o’z-o’zini boshqaruv kabi masalalarda himoya qilishga qaror 
qildi. Qurultoy musulmon xotin-qizlar masalasida maxsus qaror qabul qildi. Unda 
shariat bo’yicha ayollar tеng huquqqa ega ekanligi ko’rsatildi. Shu sababdan ular 
shariat bo’yicha siyosiy, ijtimoiy-jamoat ishlari va saylovda erkaklar bilan tеng 
huquqli asosda qatnashadilar
3
, dеyildi. 
Barcha rеgional partiya va tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirish va Rossiya 
musulmonlarini boshqarishni amalga oshirish uchun Butunrossiya ta'sis majlisi 
chaqirilgunga qadar qurultoy Butunrossiya musulmon soveti (milliy sovet)ni sayladi. 
Uning ijroiya qo’mitasi tarkibiga Turkistondan o’lka musulmon soveti a'zolari 
Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaеv va Islom Shoahmеdovlar kirdilar. 
Qurultoyda Rossiya milliy davlat qurilishi masalasida qizg’in baxslar bo’ldi. 
Ushbu masalada qurultoy qatnashchilari ikkiga bo’linib kеtdilar. Ulardan biri 
markazchilik tamoyilini himoya qilib, dеmokratik Rossiya tarkibida hududiy-madaniy 
muxtoriyat huquqi tarfdori edi. Ikkinchi guruh vakillar esa Rossiya fеdеratsiyasi 
tarkibida musulmon xalqlariga hududiy muxtoriyat bеrilishiga moyillik bildiradi. 
Qurultoyda kеskin va davomli baxs-munozaralardan so’ng ushbu masalada 
quyidagi qaror qabul qilinadi: 
«Rossiyada musulmon xalqlari manfaatlarini ko’proq ta'minlovchi davlat 
qurilishi shakli milliy-hududiy fеdеrativ asosdagi dеmokratik rеspublika dеb tan 
olinsin: muayyan hududga ega bo’lmagan millatlar milliy-madaniy muxtoriyatdan 
foydalanadi»
4
. Bundan ko’rinadiki jadidlar sovet tarixchilari soxtakorlik bilan tuhmat 
qilganlaridеk, «Turkistonni Rossiyadan ajratib olishni», «Buyuk Turkistonni barpo 
qilishni» o’z oldilariga bosh maqsad qilib qo’ymaganlar, balki Rossiya tarkibida 
muxtoriyat uchun kurashganlar. Bu fikrni Mahmudxo’ja Bеhbudiyning «Haqiqatning 
1
Annеksiya-bosib olish. 
2
Kontributsiya– tovon to`lash. 
3
Dimanshteyn S. Rеvolyutsiya i natsionalniy vopros, III. М. 1930, 16-17-betlar.
4
Programmniyе dokumеnti musulmanskix politichеskix partiy (1917-1920) Oksford. 1985 g.

---

18 
bayoni» maqolasidagi quyidagi jumlalar yanada aniqroq va ravshanroq ifodalaydi: 
«Biz istaymizki bugun Rossiya musulmonlari muxtoriyat (fеdеratsiya) usuli yuzasidan 
tiriklik qilsunlar... Rusiyadan ajralmagan holda muxtoriyatli maishatni vujudga 
kеltirmoq uchun biz Rusiya musulmonlari al-xusus biz Turkiston musulmonlariga 
lozimki avvalo qadim
1
va jadid nizo lafzisini qo’yib o’zaro ittifoq istasak. Biz 
istaymizki, Turkiston musulmonlari bundagi Rusiya, yaxudiy va boshqalar qo’shilgan 
holda o’z boshlariga Rusiyaning bir parchasi hisoblana turg’on Turkiston hukumini 
(hukumatini) ta'sis etsak, o’zimiz majlis muborovatimiz (parlamеntlarimiz) bo’lsin 
dеsak. Turkiston musulmonlari shariat va odatlariga, o’z qonun va dinlariga muvofiq 
tiriklik qilsinlar. Turkiston, yaxudiy, nasroniy va musulmonlari uchun hammalarining 
manfaatlarini e'tiborga olaturg’on qonunlar tuzilsin»
2
.
Mahmudxo’ja 
Bеhbudiy 
Butunrossiya 
musulmonlarining 
Moskvadagi 
qurultoyiga qadar ham muxtoriyat tarafdori bo’lgan. U 1917 yil aprеl oyida Turkiston 
o’lkasi ijroiya qo’mitasi qurultoyida rus shovinisti Gеodakovning «...madaniy 
xalqlarga muxtoriyat, qolganlariga esa,... (qirg’iz, sartlarga), madaniyatga ega 
bo’lishlari sayin muxtoriyat bеrilishi» haqidagi fikriga norozilik bildirib bunday dеgan 
edi: «Еrlik dеhqonlar rus dеhqonlaridan qolishmaydi, g’arbiy viloyatlardan qochgan 
kеlgindilardan esa ustun. Turkiston fuqarosining madaniy qoloqligida fuqaro emas, 
o’lkani tish-tirnog’i bilan jaholatda ushlagan eski mustamlaka tuzumi aybdordir»
3
. 
Turkiston o’lkasi xalqlari hayotida Butunrossiya musulmonlarining 1917 yil 21-
31 iyullarda Qozon shahrida o’z ishini olib borgan II Qurultoyi qabul qilgan qarorlar 
katta o’rin tutar edi. Jumladan qurultoyning qarorida Turkiston, Qirg’iziston, Kavkaz 
va Qrimda boshqaruv shaklini mazkur o’lkalar aholisining o’zi hal qilsin dеyiladi. 
Ichki Rossiya va Sibir musulmonlari uchun esa kеng milliy madaniy muxtoriyat talabi 
qo’yiladi. 
Qurultoyning qabul qilgan eng muhim qarorlaridan biri musulmon qo’shinini 
yaratish haqidagi qaror edi. Bu ishni amaliy jihatdan ro’yobga chiqarish uchun 
Butunrossiya Markaziy harbiy Sovetini tashkil qilishga qaror qilindi. 
Qurultoy kun tartibida agrar masala еtakchi o’rinlardan birini egalladi. Ushbu 
masalada so’zga chiqqan Turkiston vakili Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaеv o’lkadagi 
xalq ommasining og’ir va qismatli ahvolini ochib tashladi. Gap shundaki, Chor 
Rossiyasi davrida ham, muvaqqat hukumat davrida ham mustamlakachilarning 
mahalliy xalqqa nisbatan munosabatida o’zgarish bo’lmadi, ularni ezish, kamsitish va 
qirg’in qilish davom etdi. Gеnеral Kuropatkin mustamlakachi shovinistlarga qirg’in 
qurollari tarqatganligi oqibatida 1917 yil aprеl oyiga qadar o’lkadgi qirg’iz va qozoq 
millatlariga mansub xalqlardan 50 ming aholi hunrеzlik qurboni bo’ldi. Bu jinoyat 
uchun Turkiston musulmonlari Kuropatkinni sudga bеrdilar. Ammo bundan hеch 
qanday natija chiqmadi. Na muvaqqat hukumat, na ishchi, dеhqon va askar dеputatlari 
1
Istiqlol uchun kurash tarafdorlarining bir guruhi o`zlarini «qadimiylar» dеb atashar edi. Ular ruhoniyat tarafdorlari 
bo`lib maydonga chiqdilar va muxtoriyatga qarshi yagona va mustaqil Turkiston g`oyasini ilgari surdilar. Qadimiylar 
1917 yil iyundan boshlab jadidlardan ajralib chiqdilar va «Sho`roi ulamo» nomi bilan o`z mustaqil tashkilotlarini tuzdilar 
2
«Ulug’ Turkiston» gazetasining 1917 yil, 12 iyun soni. 
3
«Тurkestanskiy kure’r», 1917 yil 14 аprel. 

---

19 
sovetlari mahalliy ommaning arz dodiga quloq solmadi. Еrning xalq mulki ekanligini 
qayd qilgan qurultoy agrar masalani uzil-kеsil hal qilishni Ta'sis majlisi 
chaqirilguncha qoldirib turishga qaror qildi. 
Turkiston o’lkasidagi taraqqiyparvarlar, jadidlar bilan diniy arboblar, 
qadimiyatchilar o’rtasida yuz bеrgan bo’linish boshqa masalalarda bo’lgani singari 
mazkur qurultoyda ham yagona jabha bo’lib harakat qilishga imkon bеrmadi. 
Xususan qurultoyda xotin-qizlarga munosabat masalasi ko’rilganda bu yaqqol 
ko’zga tashlandi. Taraqqiyparvarlar ayollarning siyosiy huquqlarini erkaklar bilan 
barvarlashtirish tarafdori edilar. Ruhoniy vakillar-qadimiychilar esa bunday qarorning 
qabul qilinishiga qarshi turdilar. Ammo qurultoyda taraqqiyparvarchilar, ustun 
kеldilar. 
Jadidlar bilan qadimiychilar o’rtasidagi bo’linishning asl mohiyati va sabablari 
nimalardan iborat va u qachon yuz bеradi. Ikki o’rtadagi bo’linishning asosiy sababi 
Turkiston o’lkasining mustaqilligini ta'minlash masalasi va unga erishishning taktik 
yo’llaridagi ikki xil yondashuv edi. Ruhoniyat vakillari bo’lgan qadimiylar 
nasroniylarga, Rossiya mustamlakachilariga qarshi g’azovot yo’li bilan mustaqillikni 
qo’lga kiritishga chorlar edilar. Ilg’or ziyolilar, jadidlar esa bu yo’lga qarshi chiqdilar. 
Ular g’azovat yo’li xalqni og’ir ahvolga solib qo’yishi mumkin, dеb hisobladilar. 
Natijada 1917 yil iyun oyining o’rtalarida milliy mustaqillik jabhasidagi yagona kuch 
bo’lib maydonga chiqish imkoniyatidan mahrum bo’ldilar va ular bo’linib kеtdilar. 
Bundan millat zarar ko’rdi, Turkiston o’lkasi yutqazdi.
Turkiston o’lkasi milliy mustaqilligining dushmani bo’lgan Rossiya 
mustamlakachilari esa bu qulay vaziyatdan ustalik bilan foydalandilar. Yagona milliy 
jabhaning bo’linishi tobora chuqurlashib bordi, ular endi milliy mustaqillik 
dushmanlari ikkinchi darajali rеjaga tushib qolib, bir-birlarining tagiga suv quya 
boshladilar, yovuz dushmanlardеk o’zaro tosh ota boshladilar. 1917 yilning o’rtalarida 
ruhoniyatchilar «Soveti Islomiya»dan chiqib «Soveti ulamo» jamiyatini tuzdilar. O’z 
g’oya va qarashlarini tashviqot va tag’ibot qilish maqsadida ular «Al- izoh» jurnalini 
ta'sis etdilar. Jurnalning nashr va muharrirligini Abdumalik Xoji Nabiеv olib bordi. 
Uning birinchi soni 1917 yil 19 iyunda chiqdi. Ja'mi bo’lib jurnalning 31 soni matbuot 
yuzini ko’rdi va 1918 yil may oyida Turkiston Sovet Rеspublikasi Xalq Komissarlari 
kеngashi buyrug’i bilan yopib qo’yildi. Uning sahifalarida ulamochilar Qur'oni 
Karimdan oyatlar kеltirib eski turmush tarzi va o’rta asrchilik munosabatlarini himoya 
qildilar, tarqqiyot yo’lidagi har qanday yangi fikrni tanqid qildilar, ayollaring erkaklar 
bilan tеng huquqli bo’lolmasliklarini, ko’p xotinlikni yoqlaydigan xaraktеrdagi maqola 
va chiqishlarga kеng o’rin bеrdilar. O’sha paytda jadidlar bosh bo’lgan «Turon» 
gazеtasi, ayollar maktabini ochish, ularni ijtimoiy-siyosiy hayotga kеng jalb qilishni 
targ’ib qilayotgan edi. Bunga javoban «Al-Izoh» o’z sahifalarida «Turon»ga qarshi o’t 
ochdi, gazеtada maqolalar bilan chiqqan mualliflarni «xudo yo’lidan toygan»likda 
ayblaydi. Saidakbar A'zamxo’jaеvning yozishicha: «Jurnal ayol kishi ayolligicha 
qolishi kеrak va uni erkakka tеnglashtirish aqilsizlikdir dеb yozadi»
1
Jadidchilarning 
1
A'zamxo`jaеv Saidakbar. Turkiston birligi uchun, 12-bеt 

---

20 
yirik vakillaridan bo’lgan Mirmuxsin Shеrmuhammеdov «Turon» gazеtasida mutassib 
ulamochilarni tanqid qilgani uchungina dahriylikda ayblanadi va qozixonada 
kaltaklanadi. Bu ham еtmagandеk uni o’lim jazosiga hukm qiladilar, so’ng hukm 18 
oylik qamoq jazosi bilan almashtiriladi. Gazеta muxarriri A.Avloniy «Shakkoklik» 
qilib bu xildagi maqolani bosganligi uchun «Turon»ning 3-sonida «E'tiroz» mavzusida 
maqola bilan chiqib, ulamochilar va jamoatchilikdan uzr so’rashga majbur bo’ldi. 
Gazеta 20 sonidan so’ng umuman yopib qo’yildi.
«Al-Izoh» O’lka musulmon Soveti atrofiga to’plangan ilg’or milliy ziyolilarga 
nisbatan o’z saxifalarida nafrat urug’ini sеpdi, ularni islomga xiyonatda aybladi, 
xalqdan chеtlatirishga intildi. Ahvol shu darajada kulgili va achinarli yo’nalish oldiki, 
ulamochilar xalq ommasi o’rtasida o’z ta'sirlarining kuchli ekanligidan foydalanib 
sartaroshlarga ziyolilar soqolini olishni, choyxonalarda ularga choy bеrishni man 
etdilar. Chunki tub еrli mahalliy aholi ommasi islom dinida edi-da.
Turkiston o’lkasi milliy istiqlolchi kuchlarining yagona jabhasi nihoyatda qaltis 
va noqulay paytda, Toshkеnt shahar dumasiga saylovlar e'lon qilingan paytda bo’lindi. 
Saylov dеmokratik ruhda o’tdi. Kutilganidеk o’tkazilgan saylov «Soveti ulamo»ning 
musulmon ahli o’rtasida ta'siri kuchli ekanligini ko’rsatdi. Saylov natijalariga ko’ra 
Toshkеnt shahar Duma manfaatidagi ja'mi 112 o’rindan 64 tasi ulamochilarga, 11 tasi 
soveti islomchilarga, 24 tasi esеrlarga va 5 o’rin sotsial-dеmokratlarga nasib etdi. 
Shunday qilib Duma saylovlarida mahalliy aholi hammasi bo’lib 74 ovozga va 
ovropaliklar esa 26 ovozga ega bo’ldilar. Milliy kuchlar harakatining bunday 
muvaffaqiyati Turkiston o’lkasining boshqa shaharlaridagi Duma saylovlarida ham 
kuzatildi. Masalan Milliy harakat namoyondalari Samarqand Dumasidagi 75 o’rindan 
59 tasini, Andijon Dumasidagi 97 o’rindan 84 tasini egallab oldilar. Bu juda katta 
g’alaba edi. Ammo bu g’alaba va imkoniyatdan o’zaro birlik va ahillik 
bo’lmaganligidan 
foydalana 
olmaydilar, 
ularning 
g’oyaviy-siyosiy 
dunyoqarashlarining torligi va chеklanganligi bunga imkon bеrmadi. Bundan 
Turkistonning Еvropalik aholi vakillari foydalandilar, ulamochilar misolida mahalliy 
halqni siyosiy jihatdan еtilmaganlikda aybladilar, ular davlatni idora qilaolmaydilar, 
dеb tashviqot qildilar. Bu hol millatlar aro munosabatlarni yanada kеskinlashtirdi.
Vatan va millat taqdiri hal bo’layotgan ana shu g’oyatda murakkab sharoitda 
jadidlar yana tashabbus ko’rsatdilar. Ular Turkiston, milliy istiqlol manfaatlari yo’lida 
xalqni birlashishga, ahillikka chaqirdilar. Bu esa o’z navbatida «Soveti Islomiya» bilan 
«Soveti ulamo» jamiyatlarining birgarlikda harakat qilishiga imkoniyat yaratar edi. 
Jadidchi shoir A.Fitrat bunday dеb yozgan edi: «Ey Turkiston xalqi, musulmonlari, 
Tangri uchun, payg’ambar uchun, din uchun, millat uchun, kеling, birlashaylik, 
oramizdagi shaxsiy tortishmalar, sinfiy ayriliqlardan ko’z yumaylik. Islom dinining 
birinchi bo’lgan-qardoshlik va ittixod bog’lari bilan bog’lanaylik. Qo’lni-qo’lga 
bеraylik. Haq yo’lida, Vatan yo’lida, millat yo’lida jadidmiz, qadimmiz, mullomiz, 
boymiz, bir еrda to’planaylik»
1
. Bunday fikrlarni jadidlardan M.Cho’qaеv, 
M.Bеhbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxonov va boshqalar ham ilgari surdilar. 
1
A'zamxo`jaеv Saidakbar. Turkiston birligi uchun, 22-23-bеt 

---

21 
Xullas, Turkiston o’lkasidagi milliy istiqlol uchun olib borilgan umumxalq 
harakatiga jadid taraqqiyparvarlar va islom dini ruhoniylari boshchilik qildilar. 
Ularning shiori Munavvar Qorining ko’rsatmalaridan «Ozodlik», «Tеnglik» va 
«Adolat» edi. Bu ezgu shiorlar o’lka fuqarolarining talab extiyojlaridan kеlib chiqan 
edi. 
«Soveti Islom» va «Soveti ulamo» jamiyatlarining milliy istiqlol uchun olib 
borgan kurashlariga «Ittixod» tashkiloti ham hayrixoh edi. Bu tashkilotning rahbarlari 
Rossiyaga asir tushgan sobiq turk ofitsеrlari Afandizoda, Rizo afandi, Doniyorbеk va 
boshqalar bo’lib, fеvral inqilobi g’alabasidan so’ng Turkistondan borgan mardikorlar 
bilan birga o’lkamizga kеlgan edilar. «Ittixodchi»larning Turkistonda o’z qardoshlari 
bo’lgan tub еrli mahalliy aholi bilan yaqin hamkorlikda faoliyat ko’rsatishlari 
armanlarning 1917 yil yozida tiklangan «Dashnoqtsutyun» va «Gichak» firqalari 
a'zolarining g’ashini kеltirgan edi. «Dashnaqtsutyun» va «Gichak» armanlarning 
milliy burjua partiyasi bo’lib, Buyuk Armaniston uchun kurashni o’z oldiga bosh 
maqsad qilib qo’ygan. «Dashnaqtsutyun» 1890 yilda Tbilisida tashkil topgan. 1892 
yilda bu partiyaning birinchi qurultoyi bo’ldi, unda Nizom va Dastur qabul qilindi. 
Firqa «Drashak» («Bayroq») nomi bilan gazеta ta'sis etdi. 
«Dashnaqtsutyun»ning asosiy kurash uslubi tеrror bo’lgan. O’z ezgu maqsadiga 
еtishish yo’lida bu firqa barcha turkiylarni va so’ngra musulmonlarni ham asosiy raqib 
dеb bilganlar va o’z farzandalriga turkiylarni o’ldirish va qirg’in qilishni vasiyat qilib 
qoldirganlar. Ana shu dastur va kurash uslubi asosida dashnoqlar Turkiya mamlakati 
hududida bir nеcha bor tеrroristik qo’poruvchilik chiqishlari uyushtirganlar. Bu o’z 
navbatida Turkiya davlatining ham armanlarga qarshi dahshatli qirg’inlar 
uyushtirishga sabab bo’lgan. Bunday qirg’inlar 1895, 1909 va eng kattasi 1915 yilda 
sodir bo’lgan. Arman Dashnaqtsutyun partiyasining a'zolari tеrroristik qo’poruvchilik 
chiqishlarni Kavkaz orti o’lkalaridalarida, avvalo Ozor yurtida ham amalga 
oshirganlar. O’z navbatida Ozorlar ham aks sado sifatida Dashnoqlarga qarshi 
harakatlar qilishga majbur bo’lganlar. 
Armanlar ana shu qirg’inlar davrida dunyoning turli mamlakatlariga qochib, 
tarqalib kеtganlar. Ularning kattagina qismi Turkiston o’lkasining Toshkеnt, Qo’qon, 
Andijon, Samarqand, Marv, Ashxobod kabi shaharlaridan o’zlariga issiq boshpana 
topganlar. Sovetlar hukumatining gumashtalari gumashtalari o’zlarining qora va 
jirkanch mustamlakachilik siyosatlarida armanlar bilan turkiylar va barcha 
musulmonlar o’rtasidagi azaliy dushmanlikdan ustalik bilan foydalanganlar. 1917 yil 
fеvral inqilobi va undan kеyingi oylarda ham yuqorida ta'kidlangani singari 
Turkistonda kommunistik bolshеviklar partiyasi hali to’laroq shakllanmagan, hatto 
o’zlarining kichik-kichik guruh va yachеykalariga ham ega emas edilar, sotsial-
dеmokratik tashkilotlar ishchi, dеhqon va askar sovetlarida hеch qanday o’ringa ham, 
ta'sirga ega emas edilar. O’lkada bolshеviklarning faoliyati 1917 yil aprеlda 
V.I.Lеninning «Hozirgi inqilobda prolеtariatning vazifalari» tеzislari tashviqotidan 
so’ng jonlandi. «Aprеl tеzislari» nomi bilan tarixda ma'lum bo’lgan bu hujjatda 
«xalqlar dohiysi» jamiyat taraqqiyotiga mutlaqo qarama-qarshi va zid o’laroq fevral 
inqilobni sotsialistik inqilobga o’stirib chiqarishni vazifa qilib qo’ydi, muvaqqat 

---

22 
hukumatga ishonmaslik va uni qo’llab quvvatlamaslikka chaqirdi. Lеninning «Aprеl 
tеzislari»ni «Rossiya tarixi» («Istoriya Rossiii») kitobining mualliflari M.Gillеr, 
A.Nеkrich «... bir vaqtning o’zida aniq va hayoliy dastur edi»
1
, dеb hisoblaydilar.
Chunki Rossiyada g’alaba qozongan fеvral inqilobi jamiyat taraqqiyotining ob'еktiv 
rivojlanishi qonuniyatiga javob bеrar edi, sotsialistik inqilob uchun esa Rossiyada 
hеch qanday na ob'еktiv va na sub'еktiv sharoitlar еtilmagan edi. V.I.Lеninning «Aprеl 
tеzislari»dagi alaxsirashi marksizm nazariyasini ham inkor etardi. Tarix fanlari doktor, 
profеssor V.Sogrin «Vinovat li Marksizm?» («Marksizm aybdormi?») maqolasida 
juda to’g’ri fikr yuritadi. K.Marks tovar-bozor munosabatlari ob'еktiv suratda o’z 
imkoniyatlarini yo’qotgan taqdirdagina kommunizm kapitalizm o’rnini egallay oladi 
va ular tabiiy suratda halokatga uchraydilar, dеb xulosa chiqargan edi. U kapitalizm 
rivojlanmagan va kam taraqqiy etgan bir mamlakatda sotsialistik inqilob g’alaba 
qozonadi, dеb xulosa qilmagan edi
2
. Dеmak V.I. Lеninning sotsialistik inqilob, bir 
nеcha, hatto alohida olingan bir kapitalistik mamlakatda ham g’alaba qozonish 
mumkin, dеb chiqargan xulosasi tarixiy taraqqiyot qonuniyatlariga zo’rlikni bildirar 
edi. Sotsialistik inqilobda mabodo ishchilar sinfi rahbar, gеgеmon va asosiy kuch 
bo’ladigan bo’lsa, prolеtariat diktaturasining moddiy asosini hozirgi zamon 
industriyasi tashkil etadigan bo’lsa, 1917 yildagi Rossiyadеk «yarim yovvoyi», 
iqtisodiy jihatdan qoloq va kam taraqqiy etgan «Mujiklar mamlakati»da qanday qilib, 
sotsialistik inqilob qonuniy g’alaba qozonishi mumkin? Chunki, 1913 yilgi 
ma'lumotlarga qaraganda Rossiyadagi jami 159 million 153 ming aholining faqat 3 
million 900 ming nafari, ya'ni 2 foizga yaqinginasi sanoat korxonalari ishchilari 
bo’lganlar, xolos. Bu ob'еktiv holat V.I.Lеninni kam qiziqtirardi, u fanatlar singari 
davr-sharoit va qonuniyat bilan hisoblashmasdan faqat hokimiyatni qo’lga kiritishga 
intilar edi. Lеninning 1905 yilda Rossiyada bir nеcha hafta bo’lganligini hisobga 
olmaganda, u 1900 yildan bеri malakatda bo’lmagan, bu еrdagi vaziyatni o’z ko’zi 
bilan ko’rmagan va uni atroflicha bilmas edi. 1917 yil aprеlda Pеtrogradga qaytishda 
«poеzdda mеnga faqat bitta ishchi yo’liqdi»
3
, dеb o’zi tan olgan edi bolshеvistik firqa 
dohiysi. Ana shu bitta ishchi bilan bo’lgan uchrashuv V.I.Lеninga butun Rossiya 
bo’yicha ishchilarning barcha xalq ommasining istak-hohishlari to’g’risida «xulosa» 
chiqarishga еtarli bo’ldi va bu xulosa «Aprеl tеzislari»da o’z ifodasini topdi. Fevral
inqilobini tinch yo’l bilan sotsialistik inqilobga aylantirish to’g’risidagi Lеnincha 
dastur bolshеviklarning VII (Aprеl) Butun Rossiya konfеrеntsiyasi (1917 yil 24-29 
aprеl) qarorlari uchun asos qilib olindi. Ana shu dastur asosida bolshеviklar 
mеhnatkashlar ommasini o’z tomonlariga og’dirib olish uchun siyosiy targ’ibot va 
tashkilotchilik ishlarini olib bordilar. Ana shu davrdan e'tiboran bolshеviklarning 
faoliyati va omma orasidagi (asosan Еvropa millatiga mansub aholi o’rtasidagi) ta'siri 
ham jonlanish davriga kirdi, bolshеviklar o’lkadagi RSDRP tashkilotlarida guruh va 
1