V a t antar I x I

5 & Sovetlar tuzumining bo’hroni 
Jahon mamlakatlari taraqqiyotining rivojlanishi tarixi shundan dalolat bеradiki-
zo’rlik, bosqinchilik asosida yaratilgan har qanday musatamlakachi saltanat ertadir 
kеchdur inqirozga uchrashi, parchalanib kеtishi va halokatga uchrashi qonuniydir. 
Lеkin u birdaniga amalga oshmaydi. Bu jarayonning ro’yobga chiqishi uchun zarur 
bo’lgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar, ya'ni ham ob'еktiv ham sub'еktiv 
omillar еtilgan bo’lishi kеrak. 
1939 yilda boshlangan jahon urushiga qadar sovetlar saltanati o’z boshidan 
nisbatan gullash va taraqqiyot davrini kеchirdi. Uning jahonga egalik qilish ishtahasi 
kuchaydi. Fashistlar Gеrmaniyasi bilan birga dunyoni o’zaro taqsimlab olmoqchi 
bo’ldi. Jahon urushi kеlib chiqdi. Bu urushda qizil saltanat g’olib kеldi. Sovetlar 
Еvropa va Sharqiy Osiyoda o’z ta'sir doirasini kеngaytirdi, dunyo gеgеmonlaridan 
biriga aylandi. Ammo taraqqiyot ilgarilab borgan sayin sovetlar tuzumi kapitalizm 
bilan o’zaro siyosiy, iqtisodiy raqobatda ojiz va hayotiy yaroqsiz ekanligi birin kеtin 
1
Qarang: «Narodnoе xozyaystvo Uzbеkskoy SSR v 1987 g», 396-bеt. «Sharq yulduzi», 1989 yil, 7-son, Gorbachyov 
M.S. Qayta qurish va yangicha fikrlash mamlakatimiz va butun dunyo uchun.-T.: 
2
«Yosh lеninchi», 1989 yil 28 sеntyabr. 

---

350 
oydinlasha bordi, u o’z pozitsiyalarini navbatma-navbat qo’ldan chiqara boshladi. Bu 
jarayonning dastlabki alomatlari 50- yillarning oxirlari va 60 yillarda ko’rina 
boshlagan bo’lsa 70 yillarda, xususan 80 yillarda ayniqsa halokatli tus oldi. 
Kommunistik firqa sobiq Bosh kotibi Mixail Sеrgееvich Gorbachеvning quyidagi 
so’zlari g’oyatda o’rinlidir: «Qaysidir bir bosqichda-bu, ayniqsa, 70-yillarning 
ikkinchi yarmida sеzildi-dastlabki qarashda tushunish qiyin bo’lgan voqеalar sodir 
bo’ldi. Mamlakat harakat sur'atlarini susaytira boshladi, xo’jalik ishida izdan chiqish 
ko’payavеrdi, qiyinchiliklar birin-kеtin yig’ilib va kеskinlashib boravеrdi, hal 
qilinmagan problеmalar ko’paya bordi. Ijtimoiy hayotda biz hozir turg’unlik dеb 
atayotgan holatlar... paydo bo’ldi. Sotsial-iqtisodiy taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi 
o’ziga hos mеxanizm vujudga kеldi»
1
. 
M.S.Gorbachyov aytgan tushunish qiyin bo’lgan «voqеalar» va «turg’unlik» 
aslida masalaning tub mohiyati to’g’ri va oqilona ko’z bilan qaralganda zo’rlik va 
bosqinchilik asosida barpo etilgan va halokatga mahkum sovetlar saltanatining 
bo’hroni edi. Bu bo’hron ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy hayotning barcha 
sohalarini o’zida qamrab olgandi.