24-БО Б . ХАЛҚАРО Х И ЗМ А ТЛА Р САВДОСИ
24.1. Х алқаро хи зм атл ар : м оқияти, т у р л ар н ва гуруҳланиш и
Жахон хўжалигидаги миллий икгисодиётларнинг XXI аср бўса-
ғасвдаги хусусияти шундаки, унинг таркибида хизматлар соҳасининг
улуши барқарор суръатларда ўсиб бормокда. Хизматлар соҳасининг
пировард натижаси товарлар кўринишида эмас, балки буюмлашган ноёб
истеъмол қийматлари - хизматлар хисобланади.
XX асрнинг 80-йилларидаёқ жаҳон ялпи ички махсулотининг 64% и
хизматлардан иборат бўлишига қарамасдан узоқ давр мобайнида
хизматлар халкаро иктисодий муносабатлар фанида чуқур ўрганилмаган.
Шу муносабат билан хизматлар тушунчаси таърифида иқгисодий
адабиётда якдиллик билан умумқабул қилинган илмий ёндашувлар йўқ.
Халкаро хизматлар савдоси соҳасини ўрганишдаги биринчи вазифа
хизматларга таъриф бершп ва унинг иктисодий фаолиятнинг бошқа
турларидан фарқини аниқлаб олиш зарур.
Хизматлар - ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги
келишув
муносабатлари асосида бошқа шахсларнинг эхтиёжларини кондиришга
йўналтирилган (меҳнат конуний муносабатлари асосидаги фаолиятдан
ташқари) фаолият.
24.1.1-рясм. Х алқаро хи зм атлар савдосинннг
хусусиятлари в а усуллари
4 1 3
Хизматлар - бу жамият, уй хўжалиги
аъзолари, турли корхоналар,
бирлашмалар, ташкилотларнинг эҳтиёжларини қондирувчи моддий-
ашёвий шаклга эга бўлмаган иктисодий фаолиятдир. Хусусан, 1993
йилдаги миллий счётлар тизимида хизматлар тушунчасига куйидагича
таъриф берилган: “хизматлар эгалик ҳуқуқи қўлланилувчи модций
объектлар шаклини кабул кила олмайди. Хизматлар
реализацияси уларни
ишлаб чиқариш жараёнидан ажралмасдир. Хизматлар истеъмолчилар
буюртмасига асосан ишлаб чиқарувчилар томонидан кўрсатилувчи ва
одатда, шу хизматларни истеъмол қилувчи бирликлар ҳолатининг
ўзгаришига олиб келувчи турли фаолиятлар хисобланади. Хизматларнинг
ишлаб чиқарилиши тугатилган в акт — бу хизматларни истеъмолчиларга
такдим қилиниши вақга билан мос келади”1.
Хизматлар соҳаси ривожланишининг фундаментал асоси ҳисобла-
нувчи моддий ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва хизматлар соҳасида
халқаро меҳнат тақсимоти хизматлар турлари кўпайишига олиб келди.
Хизматлар қатор хусусиятларига кўра, жумладан,
хизматларни
етказиб берувчи ва истеъмолчи ўртасидаги бевосита муносабатлар
ўрнатилишига кўра товарлардан фарқ қилади.
Хизматлар ўзига хос меҳнат маҳсули бўлиб, моддий шаклга эга эмас,
лекин баъзи хизматлар модций неъмат шаклига эга бўлиши мумкин:
масалан, компьютер дастурлари учун магнит ташувчилар, қоғозда босиб
чиқарилган турли хил ҳужжатлаштириш шаклида ва бошқалар. Аммо
IntemetHifflr ривожланиши ва кенг таркалиши
хизматлар учун моддий
кобикдан фойдаланиш заруриятини камайтирмокда; унинг истеъмол
қиймати жонли меҳнатнинг фойдали таъсхфида ифодаланади. Транспорт
компаниялари,
қурилшп
фирмалари,
алоқа
корхоналари,
ахборот
агентликлари ва ҳоказо хизматлар шулар жумласидандир. Уларнинг
меҳнати номодций шаклдаги аниқ маҳсулотни ишлаб чиқариб, бу маҳсулот
олди-сотди обьекти, истеъмол предмета ва ҳ.к. кўринишда бўлиши
мумкин. Ш у тарзда хизмат меҳнатнинг ўзига хос маҳсули
сифатида
моддий товар шаклида эмас, балки маълум бир функцияларни бажарувчи
меҳнатнинг ўзи сифатвда намоён бўлади. Хизматлар товарлардан фарқли
ўлароқ, асосан бир вактда ишлаб чиқарилади, истеъмол қилинади ва
сақлашга мойил эмас. Шу туфайли хорижда хизматларнинг бевосита
ишлаб чиқарувчиларининг мавжуд бўлиши ёки хизматлар ишлаб
чиқаршгаётган мамлакатда хорижий истеъмолчиларнинг мавжуд бўлиши
талаб қилинади. Хизматлар капиталталаб ва илмталаб бўлипш,
саноат
хусусиятига эга бўлиши ёки шахсий эҳтиёжларни қондириши, махсус
малака талаб килмайдиган ёки ижрочининг юқори малакасини талаб
қилиши мумкин. Лекин хизматларнинг хамма тури товарларга Караганда
халқаро айирбошлашда иштирок этшпга яроқли эмас, (масалан, коммунал
1 Руководство п о статистике м еж дународной тор говл е услугам и. О ОН : Н ью -Й орк. 2004. С, 8 .
414
хизматлар). Хизматлар соҳаси қоидага кўра моддий ишлаб чиқариш
соҳасига қараганда давлат томонидан хорижий рақобатдан
юкори
даражада химоя қилинади. Товарлар ва хизматларнинг бир-биридан
фаркли жиҳатлари жадвадца акс эттирилган (24.1.1-жадвал).
Do'stlaringiz bilan baham: 
