В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

1980 й.
1990 й.
2010 й.
Саноат
34
28
22
Қишлок хужалши
3
2
1
Хизматлар соҳасп
63
70
77
Постиндустриал иқгисодиёт таркибига эга саноат жиҳатдан тараққий 
этган мамлакатлар ичида АҚШ нинг рақобатчиси йўқ. Халқаро меҳнаг 
тақсимотида 
хизматлар 
соҳасига 
ихтисослашиши 
бўйича 
рақобат 
афзаллигига эга Франция (78%), Бельгия (76%) ва Гонконг (92%) каби 
мамлакатлар иктисодиётининг ҳажми кичик бўлганлиги сабабли АКТ IIга 
рақобатчи бўла олмайдилар.
АҚШ саноатида қайта ишлаш саноати етакчи мавқега эга. Ушбу 
тармоқда мамлакат ЯИМ нинг тахминан 13% и яратилади ва ишчи 
кучининг 15% и банд. АҚШ дунёда қайта ишлаш саноати маҳсулотлари 
ҳажми (жаҳон ишлаб чиқариш хажмининг 30% и) бўйича биринчи ўринни 
эгаллайди ва унинг хлссасига жаҳон машинасозлик экспортининг 14,0% и, 
кимё саноати маҳсулотларининг 14,5% и тўғри келади. АҚШ қайга ишлаш 
саноатвда базавий (капитал, материал, энергия сиғимкорлиги юқори) 
тармоқлардан фан сиғимкорлиги юқори тармоқларни ривожлантириш 
йўлига ўгиш жараёни жадал суръатларда ривожланмоқда.
АҚШ қайга ишлаш саноатидаги таркибий ўзгаришларнинг асосий 
хусусияти фан сиғимкорлиги юкори (компьютерлар ишлаб чиқариш, 
асбобсозлик, авиакосмос саноати, кимё маҳсулотлари ва янги материаплар 
ишлаб чиқариш) тармсқпарни комплекс ривожлантириш ҳисобланади. 
АҚШда қабул кшшнган таснифга мувофик, фан сигимкорлиги юқори 
тармоқларга ИТТКИ харажатлари сотиш ҳажмига нисбатан 3,5% дан кам 
бўлмаган, ИТТКИ соҳасида ҳар минг кишига 25 ва ундан ортиқ тадқиқотчи 
тўғри келадиган тармоқлар киради. Фан сигимкорлиги юқори маҳсулотлар 
куйидаги тўрт гурухга ажратилади: кимё, машина ва асбоб-ускуналар, 
авикосмос саноати мақсулотлари, махсус илмий асбоблар ва инстру ментлар.
АҚШда фан сигимкорлиги юқори тармоқларнинг устун даражада 
ривожланиши куйидаги омиллар билан изохланади6:
-
анъанавий тармокдарга нисбатан юқори жамгариш нормасига 
эгалиги. Мисол учун, 2007 йилда компьютерлар ва электрон маҳсулотлар 
ишлаб чиқариш соҳасида соф фойданинг акционер капиталга нисбати 
10,2% ни, электр асбоб-ускуналарда - 18,3% ни ташкил этди;
5 W orld Development Report 2012. W orld Bank. P. 396.
4 Давыдов А. Структурные изменение в американской экономике. //Мировая экономика и
международные отношения, 2009, №11. С. 40-41.
103

---

- миллий ва хорижий инвесторлар учун жозибадорлиги;
- Америка корпорациялари томонидан ИТТКИга сарфланаётган 
молиявий ресурсларнинг 80% га яки ни ва илмий-тадқиқот ишларига жалб 
этилаётган кадрларнинг 80% ининг фан сигимкорлиги юқори тармокдарда 
концентрациялашуви;
- уш бу соҳада меҳнат унумдорлигининг ўртача йиллик қўшимча 
ўсиш суръатлари 4% ни ташкил этади ва бу кўрсаткич бошқа тармокдарда 
1—1,5% га тенг;
- ишлаб 
чакаршнда 
компьютерлар 
ва 
дастурий таъминотни 
янгилашнинг бошқа тармоқларга қараганда тезроқ амалга оширилиши;
- нисбатан катта бўлмаган капитал кўйилмалар ёрдамида илмий- 
техник ишланмаларнинг юқори самарадорлигини таъминловчи ва оммавий 
ишлаб чиқаришда янгиликларни жорий этиш ни жадаллаштирувчи венчур 
корхоналарнинг кенг миқёсли тармоғини яратиш. Тахдиллар кўрсатишича, 
Америка иқтасодиётининг фан сигимкорлиги юқори тармоқларқда бу 
корхоналарнинг 
20
% дан оргиги фаолият юритади.
АҚШ қазиб чиқариш саноати мамлакат ЯИМнинг 1.3% ини яратса-да, 
бу тармоқнинг иктисодиётдаги ўрни катта. АКЩ қазиб чиқариш саноатида 
нефть ва газ қазиб чиқариш етакчи мавқега эга. АҚШ нефть қазиб чиқаршп 
бўйича дунёда 2—3 ўринларни (жахон ишлаб чиқариш ҳажм ининг 
9 %
и), 
табиий газ (23%) ва кумир (22%) қазиб чиқаришда 2-ўринни эгаллайди. 
Шу билан бир вақгда минерал ресурсларга бўлган ички истеъмолнинг 
катта қисми импорт қисобидан қопланади: нефть -
5 9 % ,
темир рудаси -
17%, табиий газ — 15%, никель — 63%, боксит — 100%, марганец - 100%.
АКТ II 
меҳнат унумдорлиги юқори, ривожланган қишлоқ хўжалигига 
эга мамлакат ҳисобланади. Ушбу тармокда мамлакат ЯИМ нинг 1% и 
яратилади, 3,3 млн. киши ишяайдн (жами ишчи кучининг 2,6% и). АКД1да
2,3 млн. фермер хўжапиклари мавжуд бўлиб, йиллик мақсулот сотиш 
ҳажми 100 минг доллардан (фермерларнинг 46,6% и) ошадиган фермерлар 
ҳиссасига қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 98% и тўғри келади. Сотиш 
ҳажми 1 млн. доллардан ошадиган фермерлар (фермерларнинг 1,4% и) 
хдссасига эса жами қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 41,7% и тўғри 
келади. Маълумотлар кўрсатишича, АҚШ да ишлоқ хўжалик ишлаб 
чиқариши йирик фермер хўжаликларида концентрациялашган. Қишлоқ 
хўжалиги иқгисодиётда сезиларли улушга эга агросаноат мажмуасининг 
бир қисми ҳисоблаиади ва АҚШ аграсаноат мажмуаси мамлакат ЯИМнинг 
15% ини ишлаб чиқаради.
АҚШ пул-кредит тизимида Федерал захира тизими (ФЗТ) алохида 
ўрин тутади. Ф ЗТ Бошқарувчилар кенгаши, — 12 га федерал захира банки 
ва 
6
мингга яқин хусусий банклардан ташкил топтан. ФЗТ Европа 
Марказий 
банкидан 
фарқли 
пул-кредит 
тизимидан 
ташкари 
макроиқгисодий тартибга солшпни қам амалга оширади. АҚШ да 76 
мингдан ортиқ тижорат банклари (филиаллари билан биргаликда), 13
104

---

мингдан ортиқ жамғарма банклар, 53 м ш пта молиявий ипотека 
инстнтутлари, 28 мингга яқин суғурта компаниялари, 
10
мингдан ортиқ 
кредит иггифоқлари мавжуд. Бундан ташқари, Европадан фарқли АҚШда 
инвестициялар ва капитал оқиб ўтиш 
манбаи фонд биржалари 
ҳисобланади. АҚШ ҳиссасига жаҳон фонд бозорининг 40% и тўгри 
келади7.
АҚШ т а ш к и иқти содн й ал оқал ар и . 2010 йилда АҚШ ташқи 
товарлар савдосининг умумий ҳажми 3 трлн. 248 млрд. долларни, экспорт 
ҳажми 1 трлн. 278 млрд. долларни, импорта эса 1 трлн. 969 млн. долларни 
ташкил этди. Тапгқи савдо айланмасининг ЯИМдаги улуши 27,7% га тенг 
бўлди8.
АҚШ ташқи товарлар савдоси балансининг камомади 2010 йили 690,9 
млрд. долларни ташкил этди. Йирик жорий тўлов баланси қолдиғи 
АҚШ нинг 
халқаро 
мехнат 
тақсимотидаги 
афзалликларидан 
ўз 
манфаатлари йўлида самарали фойдаланишни акс этгиради. АКЩ
хорижий мамлакатлар, ш у жумладан ўз ТМК филиалларидан ишлаб 
чиқаршп харажатлари паст бўлган маҳсулотларни импорт қилади. Бир 
томондан, бу ҳолат инфляциянинг ўсишини чекласа, бошқа томондан, 
АҚШ компанияларига мураккаб, фан сигимкорлиги юқори товар ва 
хизматларни ишлаб чиқаришга ихтисослашувига имкон яратади.
АҚШ жахон товарлар экспортида 2010 йилда 2-ўринни, импортида 1- 
ўринни, жаҳон хизматлар экспорта ва импортида l -ўринларни эгаллади. 
Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози АҚШ ташқи савдосига жиддий 
салбий таъсир кўрсатди. Мисол учун, 2009 йилда товарлар экспорта ва 
импорта 2008 йилга нисбатан мос равишда 18 ва 26% га пасайди (
6
.
2
.
2
- 
жадвал).
6 . 2 . 2 - ж а д в а л
А Қ Ш т а ш қ и савдосининг хаж м и ва ўзгариш и, млрд. д о л л
.9