Uzoq va qisqa muddatli harakat tamoyillari

gravitatsion o'zaro ta'sir ma'lum bo'lgan fundamental o'zaro ta'sirlardan birinchisi bo'lib, olimlarning tadqiqot ob'ektiga aylandi. U massaga ega bo'lgan, tortishish maydoni orqali uzatiladigan va I. Nyuton tomonidan tuzilgan universal tortishish qonuni bilan belgilanadigan har qanday moddiy jismlarning o'zaro tortishishida namoyon bo'ladi.
Umumjahon tortishish qonuni moddiy jismlarning Yer maydoniga tushishini, quyosh sistemasi sayyoralari, yulduzlar va boshqalarni harakatini tasvirlaydi.Materiya massasi ortishi bilan tortishish kuchlarining oʻzaro taʼsiri kuchayadi. Gravitatsion o'zaro ta'sir zamonaviy fanga ma'lum bo'lgan barcha o'zaro ta'sirlarning eng zaifidir. Shunga qaramay, gravitatsiyaviy o'zaro ta'sirlar butun Olamning tuzilishini belgilaydi: barcha kosmik tizimlarning shakllanishi; sayyoralar, yulduzlar va galaktikalarning mavjudligi. Gravitatsion o'zaro ta'sirning muhim roli uning universalligi bilan belgilanadi: unda barcha jismlar, zarralar va maydonlar ishtirok etadi.
Gravitatsion o'zaro ta'sirning tashuvchilari gravitonlar - tortishish maydonining kvantlari.
elektromagnit o'zaro ta'sir ham universaldir va mikro-, makro- va mega dunyoda har qanday jismlar o'rtasida mavjud. Elektromagnit o'zaro ta'sir elektr zaryadlari tufayli yuzaga keladi va elektr va magnit maydonlar yordamida uzatiladi. Elektr zaryadlari ishtirokida elektr maydoni, elektr zaryadlari harakatida esa magnit maydon paydo bo'ladi. Elektromagnit o'zaro ta'sir quyidagilar bilan tavsiflanadi: Kulon qonuni, Amper qonuni va boshqalar va umumlashtirilgan shaklda - elektr va magnit maydonlarni bog'laydigan Maksvellning elektromagnit nazariyasi. Elektromagnit o'zaro ta'sir tufayli atomlar, molekulalar paydo bo'ladi va kimyoviy reaktsiyalar sodir bo'ladi. Kimyoviy reaktsiyalar elektromagnit o'zaro ta'sirlarning ko'rinishi bo'lib, molekulalardagi atomlar orasidagi bog'lanishlarning qayta taqsimlanishi, shuningdek, turli moddalar molekulalaridagi atomlarning soni va tarkibi natijasidir. Moddaning turli agregat holatlari, elastik kuchlar, ishqalanish va boshqalar elektromagnit o'zaro ta'sir orqali aniqlanadi. Elektromagnit o'zaro ta'sirning tashuvchilari fotonlar - nol tinch massaga ega elektromagnit maydon kvantlari.
Atom yadrosi ichida kuchli va zaif o'zaro ta'sirlar namoyon bo'ladi. kuchli o'zaro ta'sir yadrodagi nuklonlarning bog'lanishini ta'minlaydi. Bu o'zaro ta'sir yadroviy kuchlar bilan belgilanadi, ular zaryad mustaqilligi, qisqa masofa, to'yinganlik va boshqa xususiyatlarga ega. Kuchli kuch yadroda nuklonlarni (proton va neytronlarni) va nuklonlar ichida kvarklarni ushlab turadi va atom yadrolarining barqarorligi uchun javobgardir. Kuchli kuchdan foydalanib, olimlar nima uchun atom yadrosi protonlari elektromagnit itaruvchi kuchlar ta'sirida bir-biridan uchib ketmasligini tushuntirdilar. Kuchli kuch glyuonlar, protonlar, neytronlar va boshqa zarralarning bir qismi bo'lgan kvarklarni "bir-biriga yopishtiruvchi" zarralar orqali uzatiladi.
Zaif o'zaro ta'sir ham faqat mikrokosmosda ishlaydi. Bu o'zaro ta'sirda fotondan tashqari barcha elementar zarralar ishtirok etadi. U elementar zarrachalarning ko'p parchalanishiga sabab bo'ladi, shuning uchun uning kashfiyoti radioaktivlik kashf etilgandan keyin sodir bo'ldi. Zaif o'zaro ta'sirning birinchi nazariyasi 1934 yilda E. Fermi tomonidan yaratilgan va 1950-yillarda ishlab chiqilgan. M. Gell-Man, R. Feynman va boshqa olimlar. Zaif o'zaro ta'sirning tashuvchilari massasi protonlar massasidan 100 marta katta bo'lgan zarralar - oraliq vektor bozonlari hisoblanadi.
Asosiy o'zaro ta'sirlarning xarakteristikalari jadvalda keltirilgan. 2.1.
2.1-jadval