Узлуксиз таълим тизимида малакали кадрлар тайёрлаш муаммолари

Innovatsion yondashuvlar asosida milliy ta’lim tizimini takomillashtirish

2021-yil
 
23-aprel 
377 
маснавийхонларни маснавий айтишига шўро маъмурлари имконият беришмади. Шу 
билан маснавийхонлик Бухорода барҳам топди
1
. 
Халқнинг маънавиятини бойитишда шаҳар ва қишлоқларда доимо бўлиб 
турадиган “Бедилхонлик”, “Машрабхонлик” мактабларининг аҳамияти катта эди. 
Бобораҳим Машрабнинг гўзал қўшиқларини Савт, Талқин, Муножот каби куйларга 
солиниб машрабхонлик кечаларида айтилган. Хусусан Бухоро шаҳрида 
машрабхонликда номи чиққан Бадал - каллашикан деган қўшиқчи доирада усул бериб 
Бобораҳим Машраб қўшиқларини маромига етказиб ижро килган
ва 
шинавандаларда катта таъсурот қолдирган. Қаландарлар, маснавийхонлар, 
бедилхонлар, машрабхонлар Аҳмад Яссавий (1041-1167 й), Абдураҳмон Жомий 
(1414- 1492 й.), Алишер Навоий (1441-1501 й), Бобур (1483-1530 й), Бобораҳим 
Машраб (1660-1711 й), 
Сўфи 
Оллоёр (1644-1724 й) ва бошқа шоирларнинг диний, 
диний-ишқий, мумтоз бадиий асарларида инсоф ва тавфиқли бўлиш, бировни 
алдамаслик, фирибгарлик, туҳматчилик, иғво, бўҳтой, ғийбат, ўғрилик, порахўрлик, 
фаҳш билан шуғулланмаслик, шайтоний йўлдан эмас, малаконий йўлдан юриш каби 
умуминсоний тарбия ғояларини ташвиқ қилиб одамларни комилликка даъват қилган 
эдилар. 
Мадраса, масжидлар ҳузуридаги мактабларнинг сони манғит амирлигининг 
сулолавий ҳукмронлиги бошланган даврдан, оҳирги амир Олимхон давригача бир 
неча марта ўсганди. Аммо гап мадрасаю- масжидларнинг сонида эмас. Уларнинг 
жамиятни ривожлантиришга, маънавий ҳаётни яхшилашга хизмат қила олиши ва 
таълим мазмунидадир. Аслини олганда ўрта аср диний таълим услуби қўлланилиб 
келинган мадрасалар фақат руҳонийлар, уламолар дин пешволарини етказиб берар, 
халқнинг тақводорлигини таъминлаш хизматида эди. Жаҳоннинг илғор 
мамлакатларида дунёвий илмлар берадиган, етук мутахасислар тайёрлайдиган таълим 
бериш тизими аллақачонлар катта ютуқларни қўлга киритган бир пайтда 
мадрасаларда илмий тафаккур, илмий онг, аниқ фанларни ўқитиш ҳақида гап бўлиши 
мумкин эмас эди. Айрим мадрасаларда аниқ фанлардан саноқли мударрислар бўлгани 
маълум. Аммо улар ҳам ўз билган фанларини (астрономия, геометрия) бахиллик 
билан ёшларга ўргатмас эдилар. Аҳмад Дониш қандай қилиб астрономияни ўргангани 
бунга мисол бўла олади. 
Садриддин Айний Аҳмад Маҳдумнинг астрономия фанига қизиқиб уни 
ўрганиш мақсадида шу фанни яхши биладиган бир мударрисга шогирд тушганини, 
домла бошланғич маълумотларнигина Аҳмад Маҳдумга ўргатганини, у қийналиб, 
тиришқоқлик билан ўзи мустақил ўқиб, астрономияга доир билимларни тўлиқ 
ўрганганини айтган эди. 
У мустақил ўрганиб, замонасининг билимдон астрономи бўлиб етишди. Унинг 
самовий жисмларни асбоблар билан кузатиб, турли жадваллар тузиб Бухороликларни 
бир ойдан сўнг ой тутилади деб хабар берган ва у башорат қилган кун ва соатда ой 
тутилганини ёзган эди. Мадрасалар замон талабига жавоб бермас эди. Моддий ва 
маънавий ҳаётдаги барча қолоқликлар илмий билимларнинг йўқлигидан эди. Дин 
уламолари, руҳонийлар таъсирига тушиб қолган бундай мамлакатда халқни илмий 
билимлар билан қуроллантириш, фан, техника, тиббиёт соҳасидаги янгиликларни 
олиб кириш мутлақо мумкин эмас эди.
2
7
А. Фитрат. Танланган асарлар. 2- жилд. Тошкент, “Маънавият”. 2000 йил, 81-83 бетлар. 
2
Айний .С. “Эсдаликлар”, 6-жилл, Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти, 1965 йил. 29- бет. 

---