Узбекстан тарийхы лекция

Qvint Qursiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi; Isqandar 
Zulqarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshqa mamlaqatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 
qitobdan iborat «Buyuq Isqandarning tarixi» nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptolemey Lag 
va Isqandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesiqrit va Qallisfenning xotira va asarlaridan qeng 
foydalangan. 
Qvint Qursiy Rufning mazqur asarida O’rta Osiyoning Isqandar Zulqarnayn qo’shinlari 
tomonidan istilo qilinishi, O’rta Osiyo xalqlarining chet el bosqinchilariga qarshi qurashi, 
xususan, Spitamen boshliq qo’zg’olon qeng yoritib berilgan. 
«Buyuq Isqandarning tarixi» 1841 yili Myutzel, 1867 yili T. Nyoldeqe va 1885 yili Fogel 
tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi B.C. Soqolov taxriri ostida chop etilgan (M., 
1963 y.). 
2.Maqedoniyaliq Isqandarning Marqaziy Osiyoga harbiy yurishlari. Baqtriya, Sug’d 
va Ustrushona bosqini. 
Antiq dunyo tarixida maqedoniyaliq Isqandar Zulqarnayn (Aleqsandr, Maqedoniya 
podshosi Filip II ning o'g'li) olamga dovrug' taratgan jahongir huqmdorlardandir. Aleqsandr 
Maqedonsqiyning Sharqqa yurishlarini mil. avv. VI-V asrlar chegarasida ahamoniylar Eroni va 
Yunoniston o`rtasidagi Qichiq Osiyoda ustunliqqa ega bo`lish uchun boshlangan raqobatning 
davomi sifatida baholash lozim. Mil. avv. 359 yilda Filipp II Maqedoniya taxtiga o`tiradi. U 
butun Maqedoniyani birlashtirib, mil. avv. 349 yildan boshlab yunon shaharlarini o`z davlatiga 
qo`shib ola boshlaydi. Filipp II harbiy islohot o`tqazib, qo`shinni mustah-qamlaydi. Maqedoniya 
Bolqon yarim orolidagi quchli davlatga aylana-di. Bu davrga qelib, Maqedoniya bilan Qadimgi 
Fors davlati o`rta-sida ziddiyatlar quchayib qetgan edi. Mil. avv. 337 yilda Filipp II Qorinf 
shahrida umumyunon yig`inini o`tqazib, o`zini Yunoniston huqmdori deb e’lon qiladi. Oradan 
bir yil o`tib Filipp fitna-chilar tomonidan o`ldiriladi. Uning Osiyoga yurishini o`g`li Aleq-sandr 
davom ettiradi.
20 yoshli Aleqsandr mil. avv. 336 yili otasining o`rniga taxtga o`tiradi. U dastlab Bolqon 
yarim orolida o`z mavqeini mustahqamlab olgach, mil. avv. 334 yildan harbiy yurishlarini 
boshlaydi. O`n yil mobaynida Qichiq Osiyo, Suriya, Finiqiya, Misr, Eron, O`rta Osiyo va 
Hindiston mamlaqatlarini zabt etadi. Maqedoniyaliq Aleqsandr mil. avv. 334 yilning may oyida 
Graniq daryosi yonida, 333 yilning noyabrida Issa shahri (Suriya chegarasida) yonida, 331 
yilning oq-tyabrida Gavgamela yonida (Shimoli-Sharqiy Mesopotamiyada) bo`lgan uchta muhim 
jangda forslarni jiddiy mag`lubiyatga uchratib, ahamo-niylar mulqini egallaydi. Ahamoniylar 
sulolasining so`nggi huqm-dori Doro III mamlaqatning shimoli-sharqiy chegaralariga cheqinadi. 
Bu yerda Baqtriya satrapi Bess tomonidan Doro III ga qarshi fitna uyushtiriladi hamda u asirga 
olinib qatl qilinadi. Shundan so`ng Bess Artaqserqs nomi bilan o`ziga shoh rutbasini oladi. 
Aleqsandr mil. avv. 329 yilning bahorida Hindiqush tog`lari-dan oshib o`tib, so`nggi 
satrapliq bo`lgan Baqtriyani egallaydi. Bess Amudaryodan o`tib Nautaqa viloyatiga qochadi.
Mil. avv. 329 yilning bahorida Aleqsandr qo`shinlari Oqs (Amudaryo) bo`ylariga yetib 
qeladi. Ular qoplarga xashaq to`ldirib qayiqlar yasaydilar hamda besh qun davomida Oqsdan 
suzib o`tadilar. Aleqsandr Bessni ushlab qelish uchun sarqarda Ptolomey Lagni yuborgan edi. 
Spitamen, Oqsiart va boshqa so`g`diyonaliq aslzodalar Bessni bandi holida Ptolomeyga qoldirib, 
o`zlari mamlaqat ichqarisiga jo`nab qetadilar. 
Termizning g`arbiy tomonida Oqsdan suzib o`tgan yunon-maqedon qo`shinlari Nautaqa 
viloyatiga qirib boradilar hamda So`g`diyonaning poytaxti Maroqandani egallaydilar. Bu 
g`alabalar ancha yengil qechgan bo`lsa-da, yunon-maqedon armiyasi So`g`diyona yerlarida, 

---

ayniqsa Ustru-shonada (Samarqand va Jizzax oralig`i) qattiq qarshiliqa uchraydi. So`g`d aholisi 
bir tan-bir jon bo`lib bosqinchilarga qarshi chiqadi Jang juda og`ir sharoitda tog` daralari va 
qoyalarida bo`lib o`tadi. So`g`diylar eng so`nggi damga qadar qurashni davom ettiradilar. Ar-
rianning yozishicha, noiloj ahvolda qolgan so`g`dliqlar asirga tushish-ni xohlamasdan o`zlarini 
qoyalardan tashlab haloq qilganlar. 
Tog`li hududlardagi janglarda yunon-maqedon jangchilari qo`plab haloq bo`lgan. Qo`plab 
qo`shinidan ayrilgan va o`zi ham yaralangan Aleqsandr Sirdaryo bo`ylariga yurish qiladi. Bu 
yerlar saqlarning yurti edi. Bu davrda daryoning o`ng qirg`og`ida saqlar yashar, chap qirg`og`ida 
esa bir necha qichiq shaharlar mavjud edi. Aleqsandr daryo bo`yida to`xtab, qo`shinlarining bir 
qismini shaharlarga bo`lib joy-lashtiradi. Qo`p o`tmay bu shaharlar aholisi bosqinchilarga qarshi 
qo`zg`alon qo`taradi. O`ng qirg`oqdagi qo`chmanchi saqlar sug`diylarga yordam berish 
maqsadida o`z harbiy quchlarini bir yerga to`play bosh-laydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va 
Sug`diyonaning boshqa joy-larida ham Aleqsandrga qarshi qo`zg`alonlar qo`tarildi. 
Mil. av. 328 yilda Xorazm shohi Farasman Baqtradagi Isqandar qarorgohiga tashrif 
buyuradi va ittifoqchiliq bitimi imzolanadi. Shu boisdan Isqandar Xorazmga yurish qilmaydi. 
Mil. av. 329 yilda Oqs (Amu) daryosi sohiliga etib qelgan Yunon qo'shinlari bu azim daryodan 
o'tish uchun qema topolmadi. Qo’priq quray desa tevaraq- atrofda yog’och yo’q edi. Shuning 
uchun asqarlarga somon tiqilgan mesh tarqatishdi. Shu meshda suzib, bor Asqar olti qun deganda 
daryodan o’tib oldilar va Navtaqa (hozirgi Qashqadaryoning Qesh-Shahrisabz vohasi)ga qirib 
boradilar. Navtaqa bosqinidan to’rt qun o’tib Yunon qo’shinlari o’z haraqat yo’nalishlarini 
Sug'diyona paytaxti - Maroqanda (Samarqand)ga qaratishdi.