Узбекстан тарийхы лекция

3.Tohiriylar davlati.Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. Tohiriylar davlatining barham 
topishi. 
Movaraunnahr hududlarida o’troq so’g’dliklar bilan bir qatorda ko’plab turk qabilalari ham 
yashaganlar,ularning ko’pchiligi Shosh va Farg’onada, qisman Zarafshon va Qashqadaryo 

---

vohalarida istiqomat qilar edilar.
VIII-IX asrlarda turkey xalqlar til jihatdan Farg’ona va Shosh hududlarida yashagan 
so’g’dliklarga o’z tasirlarini kuchli bir tarzda o’tkazganlar va bu joyda turkiylashtirish 
kuchaygan.
Qoraxoniylar davlatini tashkil topishida boshqa turk qabilalari: qipchoqlar, kenjeklar, 
yabakular, qirg’izlar,o’g’uz-turkmanlar, qanchlar va so’g’dlilar ham faol qatnashganlar. 
Qoraxoniylar davlati X asrni ikkinchi yarmida tashkil topdi.,,qoraxoniylar” so’zi 
Qarluqlarning islomni qabul qilgan boshliqlaridan biri Satuq Abdulkarim Qoraxon unvonidan 
kelib chiqqan.(qora so’zi qadimdan turkey xalqlarda buyuklik va ulug’lik manosida ishlatilgan ) 
Xon hokimiyati madaniyatli bo’lsada Qarluqlar yoki chigillar qabilasidan chiqmadi,balki 
madaniy taraqqiyotda orqaroqda bo’lgan Yag’molardan chiqdi. 
Buni Satuq Abdulkarim Qoraxonning yag’molar urug’idan bo’lganligi han ochiq oydin 
isbotlaydi.Qoraxoniylar sulolasining asoschisi Satuq Bug’roxon islom dinini qabul qilgach, 
yangi turk davlatini barpo qilish ishini boshlab berdi. 
Manbalarda keltirilishicha Satuq Bo’g’roxon vorislari davrida Qoraxoniylar butun 
Tyanshan vaYettisuvni o’zlariga tobe qiladilar,so’ngra Movaraunnahr yetib boradilar. 
Qoraxoniylar 990-yildan boshlab Movaraunnahrda ooooo’z hokimiyatlarini o’rnatish 
uchun astoydil harakat qiladilar.990-yillar ular Farg’onani egallab bu yyerda o’z tangalarini zarb 
qilganlar. Eng qudratli hukmdorlardan bo’lgan Xasan Xorun Bo’g’roxon Isfijobni o’iga tobe 
qilib olgach 992-yilda Buxoraga hujum boshlaydi.Bu davrda Buxoro taxtida Nuh II ibn Mansur 
har qancha g’ayratli va qatiyatli hukmdor bo’sada, hech kimning madadiga ko’z tika olmas edi. 
Bo’g’roxonga qarshi yuborilgan turk harbiy boshlig’i Ayach tor mor qilinib asir olinadi.999-
yilda Nasr tomonidan Buxoroni olinishi bilan Somoniylar hukmronligiga butunlay chek 
qo’yildi.Albatta , Somoniylar 1005-yilga qadar yana o’z qaddilarini rostlash uchun qarshilik 
ko’rsatgan bo’ldilar. Ammo bu qarshilik voqealarni rivojlanib borishiga bir qadar bo’lsada tasir 
qilmadi.1005-yildan etiboran esa Qoraxoniylarga qarshilik butunlay to’xtatildi.Qoraxoniylar 
qariyb yuz yil davomida mustaqil hukmronlikni nashidasini surdilar. 1005-yilga qadar davom 
etgan mustaqil taraqqiyot davrida Qoraxoniylar bepayon davlatga asos soldilar.ularning mulklari 
ga’rbda Buxoro va Sirdaryoning quyi oqimidan, sharqda Yettisuv va Qashqargacha cho’zilib 
ketgan edi.Qoraxoniylar honadonlari o’rtasida 1016-yilda boshlanib ketgan urug’chilik adovati 
urushlari tufayli 1041-yilda xonlik ikkiga bo’linib ketdi.Qoraxoniylarni so’ngi hukmdori usmon 
1211-yilda Xorazmshoh Muhammad Oloviddin tomonidan o’ldiriladi.Qoraxoniylar urug’I 
batamom qirib tashlanadi.
Qoraxoniylar davrida Movaraunnahrda bir qator ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar 
amalga oshirildi. Bu o’zgarishlar va tadbirlar siyosiy va iqtisodiy hayotning hamma sohalarini 
o’z ichiga qamrab olgan edi. 
Somoniylar davrida vujudga keltirilgan davlat boshqaruvi tugatildi.Qoraxoniylar 
markazlashgan davlat boshqaruvi o’rniga mamlakatni udeal tizimi asosida boshqarishga o’tdilar. 
Qashqardan tortib amudaryogacha bo’lgan hamma yerlar Qoraxoniylar honadoning shahsiy 
mulki hisoblanib uning tepasida ulug’ xon turgan.U ko’pincha Koshg’arda bazan Bolosog’unda 
bo’lgan. Qoraxoniylar honadoning boshlig’i huddi Erondagi singari ,,xonlar xoni “ ,,sultonlar 
sultoni “ nomi bilan yuritilgan.Manbalarda qoraxoniylar honadoning boshlig’i – xonlar xoni ,, 
tomg’achxon “ yoki ,, tobg’achxon “ deb nomlangan. Xonlar xoni idora qilayotgan qoraxoniylar 
davlati bir necha bo’laklarga, qismlarga –udellarga bo’lingan. Bu udellarning tepasida 
qoraxoniylar honadonlari avlodlari vakillaridan iloqxon unvonini olgan azolar turardi. 
Somoniylar inqiroziga qadar qoraxoniylar davlatining markazi bolasog’un bo’lgan. XI 
asrda esa tamg’achxonlar ko’pincha Koshg’arda turganlar. Udel xonliklar orasida 
Movaraunnahrning ahamiyati kattaedi.Movaraunnahrning iloqxoni Samarqandda turgan. 
Yozma manbalarda udellarni boshqarish tartibi tasvirlangan.Idora ishlarini tashkil etishda 
qoraxoniylar iloqxonlarga somoniylar hukmronligi davrida fuqaro amaldorlari bo’lib ishlagan 
shaxslar yordam berganlar. Qoraxoniylar ularni taqib qilmadilar. Somoniylar davridagi idora 
etish tartib qoidalarining ko’pchiligi qoraxoniylar davrida ham saqlab qolindi. Iloqxonlar qoshida 

---

vazirlar, sohibberdilar, mustafilar bo’lgan. 
Qoraxoniylar hukmronligi davrida o’troq dehqon aholisi o’rtasida feudal munosabatlarning 
rivojlanish jarayoni ancha tez suratlar bilan borganligi. Sinfiy tabaqalanish kuchayganligi ko’zga 
tashlanadi. 
Aholining to’tta toifasi: boylar, o’rta holler, kambag’allar. Shuningdek mulksizlar aniq 
belgi kasb o’tdi. 
Qoraxoniylar davrida aholi dexqonchiliq xunarmandchiliqchorvachiliq ovchiliqva savdo-
sotiq bilan shug’ullangan.Qoraxoniylar davlatida butun siyosiy tizim g’oyat ulkan yer fondi 
hisobidan yashagan. Bu yer fondi bir necha turlarga bo’lingan.1.sulton yerlari; 2 vaqf yerlari 
Qoraxoniylar va saljuqiylar istelosi tufayli Movaraunnahr va Eronda juda ko’plab ko’chmanchi 
turk qabilalari kelib joylashdi. 
Ularning ko’pchiligi o’troqlasha boshladilar va o’troq mexnatga ko’chdilar. Ammo 
qoraxoniylarning qo’shin boshliqlari o’troq turmish sharoitiga o’tishlari uchun zarur deb 
topmadilar. Chunki, ularning juda ko’p poda mollari va yaylovlari bor edi. Ular Iloqxonlarga 
zarur bo’lgan hollardagina 
shaxarga tushar va hizmatni ado etar edilar. Shunday qilib, Somoniylar va Qorahoniylar 
hukmronligi davrida feodal yer mulkchiligining eski shakli qoldiqlari bilan bir qatorda feudal yer 
egaligining yangi shakllari ham paydo bo’ldi va tez rivojlandi.